Chet'ellik muxbirlarning Uyghur éli we bashqa ölkilerde xizmet qilishi dawamliq tosqunluqqa uchrimaqta

Saqchilar chet'ellik muxbirlarning kishilik hoquq pa'aliyetchisi ema chén gu'angchéng salametlik tekshürtüwatqan chawyang doxturxanisigha kirishini tosuwatqan körünüsh. 2012-Yili 2-may, béyjing.

Xitay dölet re'isi shi jinpingning amérikigha qilidighan resmiy ziyariti yéqinlishiwatqan bir peytte, xelq'aradiki kishilik hoquq organliri arqa-arqidin bayanatlarni élan qilip, xitay hökümitining kishilik hoquq depsendichiliklirini tenqid qilmaqta. Ular otturigha qoyuwatqan mesililerning biri, xitayda xizmet qiliwatqan chet'el muxbirlirining zorawanliqqa uchrash mesilisidur. Yéqinda chet'ellik muxbirlar kulubi doklat élan qilip, xitay hökümitining chet'ellik muxbirlarning normal xizmet qilishigha tosqunluq qilish arqiliq, uchurni qamal qiliwatqanliqini tenqid qildi. Körsitilgen misallar arisida muxbirlarning Uyghur élida uchrighan qiyinchiliqlirimu orun alghan.

Xelq'ara kishilik hoquq organliri xitayni axbarat-uchur erkinliki qattiq cheklinidighan we muxbirlarning xizmet qilishi eng qéyin döletlerning biri, dep bahalap kelgen. Bu heqtiki doklatlarda chet'ellik muxbirlarning, bolupmu Uyghur éli we tibette eng éghir cheklime we teqibge uchraydighanliqi, bu rayonlardin uchur élishning imkansiz déyerlik ikenliki tilgha élin'ghan. Xitaydiki chet'ellik muxbirlar kulubining yéqinda xelq'ara muxbirlarni qoghdash komitétigha yollighan doklatidin melum bolushiche, chet'ellik muxbirlar xitayda yéqinqi aylarda yene, tyenjin shehirini, Uyghur élini we béyjingdiki xristi'an muritlirini ziyaret qilmaqchi bolghanda teqib qilishqa, tutqun qilishqa we hetta zorawanliqqa uchrighan.

Mékkélechchiy xewer agéntliqining muxbiri stu'art liwinworsning yuqiridiki doklatta yer alghan melumatida bayan qilishiche, u Uyghur élidiki étnik bölünüsh üstide xewer yézish üchün bu yil 7-ayda Uyghur éligha barghan. Deslepki ikki kün ular ürümchide turghan bolup, bu jeryanda ular özlirige saqchi egeshkenlikini hés qilmighan. Emma üchinchi küni ular aqsu shehirige bérip, aqsu xelq'ara méhmanxanisigha orunlashqandin kéyin axsham sirtqa chiqqinida puqrache kiyin'gen bixeterlik xadimlirining soraq qilishigha uchrighan. Muxbir bu heqte mundaq bayan qilghan:
‏-Biz méhmanxanidin chiqayli dep turushimizgha puqrache kiyin'gen biri kélip bizni tosidi. Men uningdin sen néme ish qilidighiningni bizge körset, kinishkangni körüp baqay, dep turuwalghandin kéyin u axiri bérip wang ili isimlik forma kiyiwalghan bir ayalni chaqirip keldi. Uning kinishkisidin qarighanda u kirip-chiqqanlarni bashqurush ishxanisining xadimi iken. Kéyin etrapimizgha puqrache kiyiniwalghan saqchi yaki shuninggha oxshash kishiler yighildi. Ular mendin bu yerge néme dep kelgenlikimni soridi. Biz 20 minuttek ular bilen sözleshkendin kéyin ular bizni ketsenglar bolidu, dédi. Lékin u wang ili isimlik ayal méning yardemchimge “ Sen xitay turup, némishqa bu chet'el axbaratlirigha xizmet qilisen? sen bilmemsen, ular weqelerge dawamliq bashqiche reng béridu” dégendek sözlerni qiliptu.

Muxbir stu'art liwinworsi shu küni keynige kiriwalghan saqchilar tüpeylidin özi körüshmekchi bolup pütüshüp qoyghan Uyghurlar bilenmu körüshelmigen. U bu heqte mundaq dep bayan qilghan :
-Shu küni kech biz eslide bir Uyghur a'ilisining öyige méhman'gha barmaqchi iduq. Lékin men eger bu saqchilar keynimizge kiriwalghan bolsa biz bu a'ilining béshigha bala térip qoyushtin ensirep qalduq. Shunga men we méning yardemchim ikkimiz ularning hazirmu keynimizde bar-yoqluqini bilip béqish üchün ayrilip méngip baqtuq. Derweqe, biz her birimizning keynide az dégende ikkidin ademning barliqini körduq. Ular toxtimay qol téléfonda kimler bilendu sözlishiwatatti we bizni teqib qilish niyitimu intayin qet'iy idi. Shunga men axiri yardemchim arqiliq u Uyghur a'ilisige bizning baralmaydighanliqimizni xewer qilduq. Biz aqsuda yene bir kün turduq. Emma u künimu ehwal yene oxshash boldi. Keynimizge chüshüwalghanlarning peqet biz kirgen ashxana we dukan'gha teng kirmigen yérila qaldi.

Yéqinda tyenjinde yüz bergen partlash weqesimu muxbirlarning xewer qilishi eng éghir cheklen'gen témilarning biri. Hazirghiche weqening éniq sewebi, néme üchün shunche köp ot öchürgüchi xadimning partlashta ölüp ketkenliki, partlashta ölgenlerning heqiqiy sani sir péti turmaqta. Xitay da'irilirining partlashtin kéyinla nechche yüz métir uzaqliqtin weqe meydanini tosup, chet'ellik muxbirlarning ahalilerni ziyaret qilishini cheklishimu gumanlarni ulghaytiwatqan seweblerning biri. Yawropadiki melum bir xewer agéntliqining muxbiri partlashtin kéyin tyenjin'ge bérip, partlashta yoqap ketken ot öchürüsh xadimlirining a'ile-tawabi'atliri bilen körüshmekchi bolghanda béshigha kelgenlerni mundaq dep bayan qilghan :
‏-Biz bu a'ililer bilen alaqiliship turghan iduq. Eslide shu küni bizge biridin uchrishidighan waqit we orun heqqide uchur kelgendin kéyin, andin biz shu uchur boyiche bu a'ililer bilen uchrashmaqchi bolghan iduq. Emma u küni bizning we qarshi terepning téléfon signalliri hemmisi buzghunchiliqqa uchridi. Biz kéyin ulargha ulashqinimizda ular saqchilarning kélip ularni chet'ellik muxbirlar bilen körüshmeslik toghrisida agahlandurghanliqini éytti. Lékin ular yenila biz bilen körüshmekchi boldi. Méning yardemchim aptomobil bilen ularni alghili ketti. Men ular bilen uchrishidighan kofixanigha bérip turdum. Emma bayqidimki, “ Xizmetchi xadim” dégen izniki bar kiyim kiyiwalghan ikki kishi del biz olturghan üstelning arqisidiki üstelge alliqachan yerliship bolghan iken. Shuning bilen biz ularni anglap qalmisun dep üstilimizni almashturduq. Biz bu a'ililerni ziyaret qiliwatqanda alahazel 6 kishi bizni chöridep turup bizning paranglirimizni anglap turdi. Ular özini ochuqla ashkarilap turatti. Shunga biz bilen sözleshkili kelgen a'ililer jiddiyliship kétip méhmanxanigha qaytip ketmekchi boldi. Shuning bilen biz ularni apirip qoyush üchün aptomobilgha chiqqinimizda 3 kishi dérizimizni chékip bizdin qopalliq bilen so'al sorashqa bashlidi. Emma ular özining kimlikini éniq démigechke bizmu ulargha jawab bermey dérizini étipla derhal uzaqlashtuq. Bir minibus arqimizgha chüshüp teng mangdi we biz bu a'ililerdin ayrilghuche bizge egeshti. Kéyin biz bu a'ililerge téléfon qilghinimizda, ular emdi biz bilen alaqileshmisenglar, bolmisa hökümet bizning yoqap ketken balimizni tépip bermeydu” dédi.

Doklatta, tyenjindiki partlash weqesidin kéyin tyenjin'ge xewer ishligili barghan amérika we yawropa xewer agéntliqlirining bashqa muxbirlirimu oxshash ehwallargha uchrighanliqini bayan qilghan. Béyjingdiki bir muxbir bolsa béyjingdiki bir yer asti xristi'an chérkawining popi bilen körüshmekchi bolghanda tutqun qilin'ghan. Xelq'ara muxbirlarni qoghdash komitéti bolsa yuqiridiki ehwallargha qarita bayanat bérip, xitayda xizmet qiliwatqan chet'ellik muxbirlarning cheklimige uchrash mesilisige diqqet qilinishi we xitaydiki axbaratqa qoyuluwatqan cheklimining bikar qilinishi kéreklikini tekitlidi.