Yerlik puqralar “Ilishqu weqesi” ning 2 yilliq xatiriside ilishqu, xangdi yéziliridiki weziyet heqqide toxtaldi

Muxbirimiz erkin
2016.07.28
qurban-tulum-maw-zedong.jpg Uyghur ata balining xelq meydanigha tiklen'gen, qurban tulumning maw zédong bilen körüshken heykili aldida olturghan körünüshi. 2015-Yili 16-aprél, xoten.
AFP

Buningdin ikki yil awwal del bügün yeni 28‏-iyul küni yeken nahiyesining élishqu, xangdi yézilirida qanliq toqunush partlap dunyani zilzilige salghan. Xitay hökümiti weqeni tik uchar, ademsiz ayropilanlarni ishqa sélip qanliq basturghan.

Weqege konkrét qandaq amil seweb bolghanliqi toluq ashkarilanmidi. Emma weqening del ramzanning 1‏-küni yüz bérishi diqqet qozghighan idi. Xitay hökümiti weqeni esebiy küchlerning zorawanliq herikiti, dep jakarlighan. D u q bolsa xitayning éghir qorallarni ishqa sélip, ilishqu, xangdi xelqining qanunluq naraziliq namayishini qanliq basturghanliqini ilgiri sürüp keldi.

Xitay hökümiti weqede 98 adem ölgenlikini, ölgenlerning 59 nepiri isyanchi, 37 nepirining puqra ikenlikini élan qilghan. Emma d u q ning qarishiche, weqede az dégende 2000 dek puqra ölgen, nurghun adem iz-déreksiz yoqalghan, élishquning bezi kentliride adem qalmighan.

Undaqta, ikki yildin kéyinki bügünki ilishqu, xangdi yézilirining ehwali qandaq kétiwatidu? biz yerlik saqchi we ahalilerge téléfon qilip, ulardin bu so'allarni soriduq.

Xangdi‏, élishqu yéziliri yeken nahiyesidiki nopusi eng zich yéza, bazarlar bolup, “28‏-Iyul weqesi” din burunqi ilishqu we xangdida ishsizliq, muhit, su yétishmeslik, hashar, qattiq siyasiy kontrolluq we diniy bésim, puqralar dawalinalmasliq, keskin pilanliq tughut siyasiti qatarliq amillar xelqining yelkisini bésip turghan éghir ehwal idi.

Emise, xangdi we élishquning ikki yildin kéyinki bügünki weziyitide qandaq özgirishler boldi? shu munasiwet bilen biz ilishqu, xangdi yéziliridiki saqchi we puqralargha téléfon qilip, weziyetni igiliduq.

Puqralar 28‏-iyul “Ilishqu weqesi” we siyasiy weziyetke munasiwetlik nazuk mesililerge jawab bérishni bek xalimidi. Peqet omumiy weziyetning “Normal” kéliwatqanliqini ilgiri sürdi.

Biz aldi bilen xangdi yéziliq saqchi ponkitigha téléfon qilip, xangdining bügünki bixeterlik weziyitini sorisaq, saqchi ponkitining nöwetchi xadimi, so'alimizgha saqchi ponkitining bashliqi jawab béreleydighanliqini, shuninggha téléfon qilishimizni tewsiye qildi.

Saqchi xadimi: “Sojanggha téléfon qilinglar. Sojangning ismi ablimit turghun, a sojang” dédi.

Shuning bilen biz, xangdi saqchi ponkitining bashliqi “A sojang” gha téléfon qilsaq, u so'allirimizgha jawab bérishni ret qilip, nahiyelik j x idarisige téléfon qilishimizni tewsiye qildi.

Saqchi bashliqi: “Men shu a sojang, obdan turdingiz. Manga téléfon qilmay siz, bizning awu idarige téléfon qiling jumu! xapa bolmay, ashu bizningki nahiyelik idarige téléfon qilip, bashliqlar bar, shular bilen alaqilishing. Yerlikning ehwali(ni dep bérelmeymen. Siz idarige téléfon qiling, xapa bolmang. Yaq, mendin u gepni sorimang siz, téléfonni qoyuwettim.” dédi.

Biz yene, yerlik puqralargha téléfon qilip, ilishqu, xangdi yézilirining bügünki weziyiti, “Ilishqu weqesi” ning ikki yilliq xatire küni munasiwiti bilen hökümetning qandaq bixeterlik tedbirlirini alghanliqini, buning puqralargha qandaq tesirlerni körsetkenlikini soriduq. Bir soda xadimi “Hemme nerse normal kétiwatidu” dédi.

Soda xadimi:normal, normal. Bazarmu, tijaretmu normal kétiwatidu. Burunqigha oxshash yene kimlikni tizimlap may jalawatimiz. May qachilash mashinisigha kimlikni tizimlaydighan apparat ornatqan hazir, qandaq adem bolsa kimlikni siyrip may alidu. Saqchi bolsimu oxshash, kimlikni siyrimisa may chiqmaydu. Uyghur, xenzu hemmisige oxshash.

Muxbir: sodingizchu? burunqigha qarighanda qandaqraq? yeni mawu 28‏-iyul munasiwiti bilen bir'az bixeterlik kücheytilgen bolsa, bu sodigha tesir qildimu deymina?

Soda xadimi: yaq, yaq! oxshash, héchqandaq tesiri bolmidi.

Muxbir: pütün élishquning omumiy weziyiti qandaq? yeni bügünki weziyiti?

Soda xadimi: hazir mawu aptonom rayondin kelgen xizmet guruppisi her bir kentke chüshüp, xéli yaxshi. Xizmet guruppisidin 2 yil burun kelgenler bar, yéngidin kéliwatqanlar bar xizmet guruppisi bolup. Shular kelgendin tartip puqralar sel xatirjem bolup qaldi.

Muxbir: mushu 2 yil jeryanida qandaq özgirishler boldi?

Soda xadimi: men bu yerge chiqqan'gha aran 5-6 ay boldi. Men burunqisini taza bilmeydikenmen. Lékin 5 aydin béri normal kétiwatidu weziyet, xelqmu xéli xatirjem bolup qaldi. Bügün kochida herbiy-eskerlerni körmidim. Sirttin kelgenlerni bilmidim. Emma men kelgende saqchi ponkitigha bérip tizimlitiwalghan. Chünki saqchixanigha bérip, qeghez élish kérek. Bolmisa, hemmisi yekenning tewelikide, lékin muqimliq seweblik tizimlimisa, bolmaydiken.

Biz yene, bir ilishqu bazirida dukan achidighan bir dukandar bilen sözleshtuq. U, “We'iyet normal” dégen bolsimu, biraq charlashning bir az kücheygenlikini bildürdi.

Dukandar: bazar bilen ariliqimiz bir-bir yérim kilométir kélidu. Hazir men bazar ichide dukan échiwatimen. Soda yaman emes, normal boluwatidu. Yaq, yaq, bügün soda dexlige uchrimidi. Tinch halette, normal zadi. Téxi bügün 2-3 kün'ge qarighanda bir az yaxshi soda.

Muxbir: bügün charlash élip bériliwatamdu?

Dukandar: sirtqa chiqip baqmidim bügün, charlash barmu-yoqmu uqmaydikenmen uni. Men burun soda qilip baqmighan. Ötken yili 11‏-ayda dukan échip, soda qiliwatimen. Hazir 8 ay boldi. 8 Aydin béri kündin-kün'ge yaxshiliniwatidu, soda. Deslep tijaret bashlighanda dukanda mal kem, künde bar-yoq 500-600 koy soda bolatti, künde. Bara-bara dukanda mal toluqlinip, hazir 2000 koy soda boluwatidu. Bügün 2500 koydin ashtimiki sodam.”

Muxbir: sorimaqchi bolghinim, siz bilisiz 2-3 yil awwal “28‏-Iyul weqesi” yüz berdi, silerning élishquda. Bu ikki yil jeryanida xelqning hal ehwali qandaq boldi, shuni sorimaqchi?

Dukandar: yaq, chékinmidi. Hökümetmu ghemxorluq qilip ishqa orunlashturup xeqni. Kirim ashqandin kéyin shundaqmu, 2 yilning aldidikidin yaman emes, dep oylaymen'ghu ishqilip. 2-3 Yilning aldida men turmush quruwatqanda xeqning idiyisi özgirip, sirtta ishleydighanlarmu ghollidi.

Muxbir: xelq yene sirtqa chiqip ishlewatamdu, yaki yekenning özide ishqa orunlashturuwatidu?

Dukandar: sirtqa chiqip ishqa orunlashturidighan ishlarmu bar. Öz ichidiki her xil kiyim-kéchek karxanilar quruldi, ichkiridin, shangxeydin, uyer-buyerdin kelgen lobenler achqan karxanilar shu yerde ishlep, ayda 2-3 koydin, ishlimigenlirining birer ming koydin chüshüwatidu, ayliqigha. Déhqanlimu xosh, etigende öydin tamaq yep bérip, kechte öyge yénip kélidu, dégendek ularghimu har kelmeydighan xosh bolup qéliwatidu. Ishqilip yaman emes kirimi. Her bir öydin bir adem ishqa orunlashtimu, deymen.

Muxbir: déhqanchiliqni kim qiliwatidu?

Dukandar: déhqanchiliqni, adem köp, yer az désile bu yurtta. Shunglashqa déhqanchiliqmu éship qalmaydu. Bir öydin bir adem ishlise, ikki adem déhqanchiliq qilidu, emesma.

Muxbir: bügün saqchilar kocha charlawatamdu?

Dukandar: bügün normalghu, deymen ishqilip, normal. Lékin burunqigha qarighanda bügün sel emdi mawu yézida amanliq qoghdash deymiz, amanliq qoghdaydighan balilar uyaq-buyaqni charlap qoyuwatidu. Lékin normal. Bügün bazarda adem jiq téxi, bügün peyshenbe bolghachqa adem jiqqu, deymen.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.