Шаһит өмүрбәк: “‛тәрбийәләш мәркәзлири‚ дики һаҗәтхана қислиқи тутқунларни кесәл қилмақта”

Чен чуәнгониң “тәрбийәләш мәркәзлири” ни кеңәйтип қуруш пилани бойичә, өткән бир йил ичидә уйғур елидики мәктәпләр вә бәзи идарә-органларниңму җиддий өзгәртилип, “тәрбийәләш мәркәзлири” гә айландурулғанлиқи мәлум болмақта. Бу орунларниң бәзилиридә бир қанчә йүз, бәзилиридә һәтта бирқанчә миңлап инсанларниң солинип, пүтүнләй түрмә түзүми бойичә башқурулуватқанлиқи һәр хил учур мәнбәлиридин, болупму бир қисим шаһитларниң баянлиридин ашкара болмақта.

Һалбуки, миңлиған инсанлар соланған бу җайларниң тазилиқ вә асасий турмуш әслиһәлириниң қандақлиқи, ичидики шараитиниң шунчә көп кишиниң әң төвән турмуш еһтияҗлирини қамдаш-қамдиялмаслиқи, бу йәргә соланғанларниң қандақ қисмәтләрни бешидин кәчүрүватқанлиқи шуниңдәк уларниң саламәтлик әһвали муһаҗирәттики теббий хадимларниң қаттиқ әндишисини қозғимақта.

Йеқинда радийомизға кәлгән бир учурда: “‛тәрбийәләш мәркәзлири‚ дин дохтурханиларға елип келиниватқанлар ичидә бөрәк кесәлликлири вә сүйдүктин зәһәрлиништин келип чиққан кесәлләр пәвқуладдә көп икән” дейилгән. Бу учурни йәткүзгүчи өзиниң буни уйғур елидики бир дохтурниң еғизидин аңлиғанлиқини әскәрткән.

Биз бу учурни дәлилләш үчүн бир қанчә күн уйғур елидики дохтурхана вә “тәрбийәләш мәркәзлири” билән алақилишишкә тиришқан болсақму, лекин телефон уланмиди. Уйғур елидики даириләрдин бу һәқтә учур елиш мумкин болмиғачқа, биз “тәрбийәләш мәркизи” дин қутулуп чиққан бирдин-бир шаһит, һазир қазақистанда давалиниватқан өмүрбәккә мураҗиәт қилдуқ.

У өзиниң вә “тәрбийәләш мәркизи” дики башқа тутқунларниңму бөрәк зәиплишиш вә сүйдүк йоли кесәлликлиригә гириптар болғанлиқини, буниң түрмә вә “тәрбийәләш мәркәзлири” дә көрүлидиған омумйүзлүк кесәлликләр икәнликини билдүрди.

У өзиниң һазир бөрәк зәиплишиш, геморой қатарлиқ кесәллири сәвәблик давалиниватқанлиқини, илгири өзидә көрүлүп бақмиған бу кесәлләргә “тәрбийәләш мәркизи” дики узун муддәт соғуқ җайда йетиш, озуқлуқи төвән, соғуқ тамақларни йейиш вә чидиғусиз роһий бесим қатарлиқлардин башқа йәнә әң муһим амилниң һаҗәтхана қислиқи сәвәблик вақтида чоң-кичик тәрәт қилалмаслиқниң сәвәб болғанлиқини тәкитлиди.

Өмүрбәкниң чүшәндүрүшичә, у өзи ятқан қарамайдики бир “тәрбийәләш мәркизи” дә 8 дин 10 ғичә һаҗәтханини 260-300 гичә адәм ишлитишкә мәҗбур икән. У йәрдә соланғанлар 4 саәттин 6 кечә болған арилиқта аран бир қетим тәрәт қилиш иҗазити алалайдикән. Әң рәһимсиз тәрипи шуки, “тәрбийә” линиватқанлар тәрити қистиғанда халиғанчә тәрәт қилишқа йол қоюлмайдикән. Униң дейишичә, бу хил чәклимә сәвәблик саламәтлики охшимиған кишиләрдә охшимиған кесәлләр пәйда болған. Бөрәк зәиплишиш яллуғлиниш вә һәтта аҗратма йоллири яллуғлинишқа охшаш кесәлләр давамлиқ көрүлүп туридикән.

Омүрбәкниң ейтишиға қариғанда, һазир қазақистанда өзи давалиниватқан дохтурханидики дохтурларму униң бу кесилини узун мәзгил вақтида чоң-кичик тарәт қилалмаслиқтин келип чиққан, дәп қаримақтикән.

Ундақта, инсанларниң вақтида тәрәт қилалмаслиқи уларниң тән саламәтликигә қандақ тәсирләрни пәйда қилиши мумкин? “тәрбийәләш мәркәзлири” дин дохтурханиларға елип келиниватқанлар ичидә бөрәк вә сүйдүк йолида еғир мәсилиләр көрүлгән кесәлләрниң көп болушини бу җайдики һаҗәтхана қислиқи вә уни ишлитишкә қоюлған чәклимиләр билән бағлашқа боламду? бу соаллиримизға америка коломбийә университетиниң теббий пәнләр тәтқиқатчиси, доктор мәмтимин әпәнди җаваб бәрди.

Доктор мәмтимин әпәндиниң чүшәндүрүшичә, инсанларниң нормал һаяти үчүн озуқлиниш вә мадда алмаштуруши нормал болуши шәрт икән. Сағлам бир инсан күндә 4 саәттин 6 саәткичә арилиқта чоқум бир қетим кичик тәрәт қилишқа, 24 саәттә бир қетим чоң тәрәт қилишқа еһтияҗлиқ икән. Әгәр таһарәт нормал болмиғанда саламәтликкә тәсир йетидикән. Болупму узун мәзгил халиғанда тәрәт қилалмаслиқ бөрәк вә сүйдүк йоли һәмдә аҗритиш системисидики әзаларниң хизмитини дәхлигә учритидикән. Бу хил әһвал узун муддәт давамлашқанда вә вақтида давалимиғанда сүйдүктин зәһәрлиниш келип чиқиши, һәтта инсанниң һаятиға тәһдит елип келиши тамамән мумкин икән.

Мәмтимин әпәнди йәнә “йепиқ тәрбийәләш мәркәзлири” ни тәсис қилишниң өзила инсанлиққа хилап бир мәсилә болғандин сирт, кишиләрниң халиғанда тәрәт қилишиниңму чәклинишини әмәлийәттә инсанларни хорлаш һесаблинидиғанлиқини тәкитлиди. У йәнә мушундақ кичик, әмма инчикә нуқтиларниң хитай һөкүмитиниң уйғур диярида һәр хил җаза лагерлирини қуруп, инсанларниң әң әқәллий һәқ-һоқуқлирини дәпсәндә қиливатқанлиқини дуняға паш қилишта муһим пакитлар билән тәминләйду, дәп қарайдиғанлиқини билдүрди.