Shahit ömürbek: “‛terbiyelesh merkezliri‚ diki hajetxana qisliqi tutqunlarni késel qilmaqta”

Chén chu'en'goning “Terbiyelesh merkezliri” ni kéngeytip qurush pilani boyiche, ötken bir yil ichide Uyghur élidiki mektepler we bezi idare-organlarningmu jiddiy özgertilip, “Terbiyelesh merkezliri” ge aylandurulghanliqi melum bolmaqta. Bu orunlarning beziliride bir qanche yüz, beziliride hetta birqanche minglap insanlarning solinip, pütünley türme tüzümi boyiche bashquruluwatqanliqi her xil uchur menbeliridin, bolupmu bir qisim shahitlarning bayanliridin ashkara bolmaqta.

Halbuki, minglighan insanlar solan'ghan bu jaylarning taziliq we asasiy turmush eslihelirining qandaqliqi, ichidiki shara'itining shunche köp kishining eng töwen turmush éhtiyajlirini qamdash-qamdiyalmasliqi, bu yerge solan'ghanlarning qandaq qismetlerni béshidin kechürüwatqanliqi shuningdek ularning salametlik ehwali muhajirettiki tébbiy xadimlarning qattiq endishisini qozghimaqta.

Yéqinda radiyomizgha kelgen bir uchurda: “‛terbiyelesh merkezliri‚ din doxturxanilargha élip kéliniwatqanlar ichide börek késellikliri we süydüktin zeherlinishtin kélip chiqqan késeller pewqul'adde köp iken” déyilgen. Bu uchurni yetküzgüchi özining buni Uyghur élidiki bir doxturning éghizidin anglighanliqini eskertken.

Biz bu uchurni delillesh üchün bir qanche kün Uyghur élidiki doxturxana we “Terbiyelesh merkezliri” bilen alaqilishishke tirishqan bolsaqmu, lékin téléfon ulanmidi. Uyghur élidiki da'irilerdin bu heqte uchur élish mumkin bolmighachqa, biz “Terbiyelesh merkizi” din qutulup chiqqan birdin-bir shahit, hazir qazaqistanda dawaliniwatqan ömürbekke muraji'et qilduq.

U özining we “Terbiyelesh merkizi” diki bashqa tutqunlarningmu börek ze'iplishish we süydük yoli késelliklirige giriptar bolghanliqini, buning türme we “Terbiyelesh merkezliri” de körülidighan omumyüzlük késellikler ikenlikini bildürdi.

U özining hazir börek ze'iplishish, gémoroy qatarliq késelliri seweblik dawaliniwatqanliqini, ilgiri özide körülüp baqmighan bu késellerge “Terbiyelesh merkizi” diki uzun muddet soghuq jayda yétish, ozuqluqi töwen, soghuq tamaqlarni yéyish we chidighusiz rohiy bésim qatarliqlardin bashqa yene eng muhim amilning hajetxana qisliqi seweblik waqtida chong-kichik teret qilalmasliqning seweb bolghanliqini tekitlidi.

Ömürbekning chüshendürüshiche, u özi yatqan qaramaydiki bir “Terbiyelesh merkizi” de 8 din 10 ghiche hajetxanini 260-300 giche adem ishlitishke mejbur iken. U yerde solan'ghanlar 4 sa'ettin 6 kéche bolghan ariliqta aran bir qétim teret qilish ijaziti alalaydiken. Eng rehimsiz teripi shuki, “Terbiye” liniwatqanlar teriti qistighanda xalighanche teret qilishqa yol qoyulmaydiken. Uning déyishiche, bu xil cheklime seweblik salametliki oxshimighan kishilerde oxshimighan késeller peyda bolghan. Börek ze'iplishish yallughlinish we hetta ajratma yolliri yallughlinishqa oxshash késeller dawamliq körülüp turidiken.

Omürbekning éytishigha qarighanda, hazir qazaqistanda özi dawaliniwatqan doxturxanidiki doxturlarmu uning bu késilini uzun mezgil waqtida chong-kichik taret qilalmasliqtin kélip chiqqan, dep qarimaqtiken.

Undaqta, insanlarning waqtida teret qilalmasliqi ularning ten salametlikige qandaq tesirlerni peyda qilishi mumkin? “Terbiyelesh merkezliri” din doxturxanilargha élip kéliniwatqanlar ichide börek we süydük yolida éghir mesililer körülgen késellerning köp bolushini bu jaydiki hajetxana qisliqi we uni ishlitishke qoyulghan cheklimiler bilen baghlashqa bolamdu? bu so'allirimizgha amérika kolombiye uniwérsitétining tébbiy penler tetqiqatchisi, doktor memtimin ependi jawab berdi.

Doktor memtimin ependining chüshendürüshiche, insanlarning normal hayati üchün ozuqlinish we madda almashturushi normal bolushi shert iken. Saghlam bir insan künde 4 sa'ettin 6 sa'etkiche ariliqta choqum bir qétim kichik teret qilishqa, 24 sa'ette bir qétim chong teret qilishqa éhtiyajliq iken. Eger taharet normal bolmighanda salametlikke tesir yétidiken. Bolupmu uzun mezgil xalighanda teret qilalmasliq börek we süydük yoli hemde ajritish sistémisidiki ezalarning xizmitini dexlige uchritidiken. Bu xil ehwal uzun muddet dawamlashqanda we waqtida dawalimighanda süydüktin zeherlinish kélip chiqishi, hetta insanning hayatigha tehdit élip kélishi tamamen mumkin iken.

Memtimin ependi yene “Yépiq terbiyelesh merkezliri” ni tesis qilishning özila insanliqqa xilap bir mesile bolghandin sirt, kishilerning xalighanda teret qilishiningmu cheklinishini emeliyette insanlarni xorlash hésablinidighanliqini tekitlidi. U yene mushundaq kichik, emma inchike nuqtilarning xitay hökümitining Uyghur diyarida her xil jaza lagérlirini qurup, insanlarning eng eqelliy heq-hoquqlirini depsende qiliwatqanliqini dunyagha pash qilishta muhim pakitlar bilen teminleydu, dep qaraydighanliqini bildürdi.