Xitayning yuqiri téxnikiliq nazaret-kontrol sistémisi we buning qurbanigha aylan'ghan Uyghurlar (1)

Yéqinqi yillardin buyan xitayning Uyghur we bashqa milletlerni yuqiri téxnikiliq nazaret-kontrol sistémisi bilen bashqurushi we mejburiy emgekke sélip qul qilishi xelq'arada küchlük diqqet qozghap kéliwatqan ikki chong mesile bolup qaldi.

Yéqinda amérikaning muhim siyasiy tetqiqat orni bolghan Xudson institutida tetqiqatchi érik brwon we tekliplik tetqiqatchi nuri türkel ependi, gérmaniyelik muxbir kay strétmatér (Kai Strittmatter) bilen uning yéngi neshr qilin'ghan “Biz xitayda inaq yashawatattuq: xitayning nazariti astida yashash” namliq kitabi heqqide tor söhbiti ötküzgen. Söhbette xitayning yuqiri téxnikiliq nazaret sistémisi dölitige aylinish ehwali we buning Uyghurlargha bolghan ejellik zerbisi muhakime qilin'ghan.

Yighindiki tonushturushqa qarighanda, kitabning aptori kay strétmatér gérmaniyening chong gézitliride ishligen, xitayda köp mezgil turghan dangliq muxbir we tetqiqatchi bolup, xitaygha munasiwetlik bir nechche kitab yazghan. U bu qétim muhakime témisi bolghan yéngi kitabida xitayning hazirqi ré'alliqini, yeni yuqiri téxnikiliq nazaret-kontrol döliti ikenlikini éniq körsitip bergen؛ xitay kompartiyesining alliburun ghayet zor sanliq melumat we sün'iy eqil téxnikisini ishlitip, 1 milyard 400 milyon ademni kontrol qilishni kücheytip kelgenlikini etrapliq we pakitliq bayan qilghan.

Kay strétmatér ependi bu yighinda xitaygha a'it kechmishi, kitabining yézilish arqa körünüshi we uningda bayan qilin'ghan muhim mezmunlarni tonushturghan. U 2018-yilning axiri xitaydin ayrilghan bolup, xitayning 40 yilliq “Islahat, échiwétish” tarixigha yéqindin shahit bolghan. Uning bildürüshiche, u eslide xitayning yéngi diktatorluq yüzlinishi heqqide kitab yézishni oylashqan, chünki u gherb ellirining xitayni tonushida éghir kemchilik barliqini hés qilghan, shundaqla xitayning mustebitlik siyasiti we buni kücheytish üchün qolliniwatqan usulining gherb ellirige wabadek yuqushqa bashlighanliqini körüp yetken. Emma 2017-yilning béshida xitay hökümiti sün'iy eqilni tereqqiy qildurush istratégiyesini otturigha qoyup, yuqiri pen-téxnika saheside dunyaning aldida mangidighanliqini élan qilghandin kéyin pilani özgergen. Shuning bilen xitay hökümitining yéqinqi yillarda sün'iy eqil we uchur téxnikisigha qandaq ehmiyet bergenliki, bu kesiptiki shirketlerning qandaq köpiyip ketkenliki, xitay kompartiyesining nazaret we kontrol sistémisidin paydilinip özining mustebit hakimiyiti we xelq'aradiki tesirini qandaq kücheytkenliki heqqide izdinishke bashlighan.

Uning qarishiche, xitay re'isi shi jinping 2012-yil hoquq tutqandin bashlap, déng shiyawpingning “Kolléktip rehberlik” tüzümini ajizlitip, barliq hoquqni changgiligha éliwalghan؛ andin kompartiyening hemmini kontrol qilish pilanini ashkara otturigha qoyup, hemmini alqinigha élish, nazaret qilish, kontrol qilish uni yuqiri téxnikiliq wasitiler bilen birleshtürüsh qedimini tézletken. Shi jinping maw zédunggha oxshap ketmeydighan gheyri mustebit, uning yaman niyiti küchlük, xitayni özining idiyesi bilen tamamen özgertishni, shundaqla zamaniwi téxnikilardin paydilinip pütün xelqni kontrol qilishni oylaydu. Xitay hazir özini yéngi “Téxnika inqilabi” ni bashliduq dep qaraydu. Xitaydiki xususiy shirketlerning hemmisi xitay kompartiyesi üchün ishleydu. Yaman yéri shuki, amérikadiki bezi shirketler xitaygha zörür bolghan téxnikilarni teminlep bergen.

Uning bildürüshiche, Uyghur rayonidiki nazaret we kontrol sistémisi 2017-yildin burunla teqlinip teyyar bolghan. Xitay pen-téxnika minsitirliqining mu'awin ministiri 2017-yil qilghan bir sözide sün'iy eqilning karamitini maxtap: “Bu nerse partiyemizning ulughwar ishlirigha köp jehettin yardem qiliwatidu, kimlerning kelgüside térrorist bolidighanliqini bizge éytip bériwatidu” dégen. Shu yili xitay hökümiti Uyghurlarni keng-kölemlik tutushqa bashlighan. Démek, bu yerde xitay sün'iy eqil téxnikisini süy'istémal qilghan. Emma xelq'ara jem'iyet 2019-yiligha kelgendila andin Uyghur rayonidiki atalmish “Qayta terbiye élish orunliri” ning emeliyette reqemlik nazaret-kontrol sistémisi ornitilghan lagérlar ikenlikini bayqighan. Bu lagérlarning beziliri kéyin emgek lagérlirigha özgertilgen. Uyghur rayoni tunji bolup yuqiri téxnikiliq nazaret we kontrol tejribixanisigha, Uyghur we bashqa milletler bolsa tejribe boyumlirigha aylandurulghan.

Xudson institutining tekliplik tetqiqatchisi süpitide tunji qétim bu söhbetni ötküzgen adwokat we amérika xelq'ara diniy erkinlik komitétining komissari nuri türkel ependi bu söhbette pikir bayan qildi. U sözide, gherb ellirining “Iqtisad we pen-téxnikida ilgiriligen xitay démokratiyege qarap mangidu” dep xata oyliwalghanliqini, xitayning emeliyette gherbning téxnikisidin paydilinip, dölet ichide özining mustebitlikini kücheytish, xelq'arada bolsa kéngeymchilik qilish yoligha mangghanliqini otturigha qoydi. U yene xitay hökümitining Uyghurlarning pasportini ishlep bérish, salametlikini heqsiz tekshürüsh hiylisi bilen ularning kimlik uchuri we bi'ologiyelik uchurini toplighanliqini, bu uchurlarni ghayet zor sanliq melumat ambirigha aylandurup, sün'iy eqil téxnikisi ishlitilgen “Bir tutash kontrol qilish” sistémisigha kirgüzüp, pütün Uyghur rayonini qaplighan “Qara tizimlik” turghuzup chiqqanliqini bayan qildi.

Nuri türkel ependi ziyaritimizni qobul qilip, bu muhakime yighinining muhim nuqtiliri heqqide chüshenche berdi, aldi bilen u kay ependining bu kitabida otturigha qoyulghan témining muhimliqi we bu muhakime yighinining ehmiyiti heqqide toxtilip mundaq dédi: “Bu kitabta nöwette amérikadiki eng halqiliq témilardin biri otturigha qoyulghan؛ amérikaning yéngi tashqiy ishlar minsitiri antoni bilinkén wezipige oltursh aldida, Uyghur rayonidiki irqiy qirghinchiliq mesilisini hel qilish üchün kelgüsi 30 künde qandaq pilaning bar dégen so'algha jawab bérip, mejburiy emgekke chétishliq mehsulatlarni amérikagha import qilishni chekleydighanliqini, xitayning irqiy qirghinchiliq jinayitige yardem béridighan téxnikilarni xitaygha éksport qilishning aldini élishqa tirishidighanliqini éytti. Démek, bu kitabta amérikaning Uyghurlar mesilisidiki tashqiy siyasitide négizlik orun tutidighan bir mesile bayan qilin'ghan”.

Nuri türkel ependining bildürüshiche, mezkur kitabta xitayning diplomatiye we iqtisadiy yollar bilen kéngeymchilik qilishigha uning amérikadin oghrilighan téxnikisining türtkilik rol oynighanliqi bayan qilin'ghan bolup, xitayning bu téxnikigha tayan'ghan mustebitliki 80 nechche döletke kéngeygen.

Nuri türkel ependi bu söhbette qilghan sözide amérikaning sabiq tashqiy ishlar minsitiri mayk pompéyoning xitayda dawam qilip kelgen qirghinchiliqni ‛yéngi tiptiki irqiy qirghinchiliq‚ dep atighanliqini, buningda xitaydiki bu irqiy qirghinchiliqning téxnologiye bilen birliship ketken teripining közde tutulghanliqini éytqan. Ziyaritimiz dawamida u bu sözini xitaydiki “Bir tutash kontrol qilish sistémisi” gha baghlap chüshendürdi hemde “Héchqandaq dölet bu téxnologiye mesilisini hel qilmay turup, Uyghurlarning béshigha kéliwatqan bu irqiy qirghinchiliqni toxtitalmaydu,” dédi.