" Sapasiz guruhwazliq" mu yaki sapaliq guruhwazliqmu ?

 Yéqinda melum tor bétide "perhat - yalqun hadisisi we sapasiz guruhwazliq" dep, mawzu quyulghan bir parche maqalige közüm chüshüp qaldi. "Men ishinimen" shunga "mining qarishimche",eger "hadise" déyilse bu hadise tesadipiy otturigha chiqip qalghan hadise emes.

20‏ - Esirning 80‏ - yillirida mixa'il gorbachiwning "yéngi tepekkur" mawzuluq kitabi ros tilida neshr qilin'ghandin kéyin, dunyagha deslepte wehime, kéyin apet élip kelgen kommunizmghimu bu nöwet bu kitabning neshr qilinishi arqiliq awwal wehime, kéyinchirek "apet" yitip kelgen idi. Kommunizmning qudretlik qorghini sowétler hakimiyitige dez ketkenlikini sézip yetken xitay mustemlikichiliri bu kitabni derhal xitay tiligha, xitay tilidin Uyghur tiligha terjime qilip 80‏ - yillarda "burzhu'ache erkinleshtürüsh" ke qarshi turush,"meniwiy bulghinish"qa qarshi turush deydighan siyasiy heriketlerge maslashturup aptonom rayonluq teshwiqat bölüm bashliqi go bawning bir qolluq pilanlishi astida, mustemlike Uyghuristanda awwal "mehmut qeshqiri kimningki", "yüsüp xas hajip kimningki" deydighan gumanliq so'alni otturigha tashlap, Uyghur - qazaq milletlirining arisigha ziddiyet sélip, xitayning milliy hökümranliqini mustehkemlimekchi bolghan.

Tesirlinip qiltaqqa chüshken tölewqan ependi hetta," shinjang Uyghur aptonom rayoni yalghuz Uyghurlarning zémini emes" mawzuluq maqale yézip, xitay tili"shinjang géziti"de élan qilip körenglep ketken. Uning keynidinla xitay tarixchiliri we rijissorliri birliship, "féng xanim" mawzuluq tiléwiziye chatma tiyatirini ékran'gha élip chiqip, "tarixta qazaqlar Uyghurlargha hökümranliq qilghan idi" deydighan pikirlerni ishlep chiqip, Uyghur milletchilirining rohiy dunyasigha exlet tökken.

Xitay mustemlikichilirining teshwiqat bölümi arqidinla Uyghurlarning mutepekkurliri rehmetlik abdushükür memet'imin,abduréhim ötkür, turghun almas qatarliq ziyaliylirimizning arisigha ziddiyet sélip, rehmetlik abdushükür memet'imin xitay tili "shinjang géziti"de maqale élan qilip,"kona sherqi türkistanchilar bash kötürdi"," altaychilar qutrashqa bashlidi", deydighan pikirler arqiliq, merhum mutepekkurimiz abduréhim ötkür ependige siyasi jehette zerbe bérishke mejbur bolghan idi.Yene shu rehmetlik abdushükür memet'imin "shinjang uniwérsitéti ilmiy zhornili" tehrir bölümige bérip, abduréhim ötkürni tenqidlesh toghrisida bésim ishletken, zhornalning xitay tehrirliri abduréhim ötkürning öyige bérip epu sorighan bolsimu, yenila maqale teshkillep tenqidligen idi. Yene shu rehmetlik mutepekkurimiz abdu shükür memet'imin aptonom rayonluq teshwiqat bölümige féng dajinning yénigha bérip, rehmetlik tarixchimiz turghun almasni tenqidlesh toghrisida pikir ‏ - teleplirini izhar qilghan.92‏ - Yili teshwiqat bölümi mustemlike Uyghuristan buyiche turghun almasning 3 kitabini tenqidlesh pa'aliyiti teshkilligen.

20‏ - Esirning 90‏ - yillirida sowétler zéminida kommunizm impériyisining yimirilishi harpisida, aptonom rayonluq teshwiqat idarisining doghilliri, doxturxanida yétiwalsa yoqlap bérip, turpan'gha qéchip ketse keynidin qoghlap bérip,bésim ishlitip, rehmetlik abduréhim ötkürge "sherqi türkistanning jughrapiyilik nami toghrisida" mawzuluq maqale yazdurup, hem mutepekkurimizning inawitini tökken hem siyasiy meqsitige yetken. Xitay köchmenliri hakimiyitining teqiblesh organliri, ziyaliylirimizning birige zerbe bérip, birini yénigha tartip, birige emel, hoquq wede bérip, birige türme, qolgha élish tehditi sélip, keynidin kocha - kochida pitne - pasat tarqitip, ziyaliylarning arisigha ziddiyet sélip, öz ‏ - ara méhribanliq, öz ‏ - ara köyünüsh rishtillirini bit - chit qilip hetta, nezir - chiraq, toy - tökünlerde bir üstelde olturmaydighan halgha keltürüp, Uyghur ziyalilirining ittipaqliqini palech halgha chüshürüp qoyghan idi.

Kirimil impériyisi yimirilgendin kéyin Uyghur ziyalilirining dunya qarishida, qatmal siyasi ang we qatmal siyasi tejribiliride alem - shumul özgirish hasil boldi. 20‏ - Esirning 50‏ - yillirida siyasi musapir bolup erebistan'gha,80‏ - yillarda siyasi musapir bolup türkiyige yitip kelgen bir qisim Uyghur ziyaliyliri shu döletlerge yerliship bolghandin kéyin, emdi Uyghur ziyaliyliri 90‏ - yillarning axiridin bashlap amérika, kanada, qatarliq gherip döletlirige hetta shimali yawrupa iskandonowiye döletlirige yitip kélip siyasi panaliq tileshke bashlidi. Uyghur  ziyalilirining siyasi tejribiliridiki zor özgürüsh we ularning gherip dunyasigha yitip kélishi xitay mustemlikichilirining siti'ératigiyilik pilanlirini bit - chit qiliwetti.Nöwette Uyghur ziyalilirining arisigha qaysi shekilde ziddiyet sélish xitay mustemlikichiliri kiche - kündüz bash qaturidighan éghir mesile bolup qaldi.

20‏ - Esirning 80‏ - yillirida, amérika - junggo ikki dölet diplomatik munasiwet ornitip, sodida étibar bérish siyasitidin behrimen bolghan xitay mustemlikichiliri, 80 ‏ - yillardin bashlap, seddichinning ichide hetta, mustemlike Uyghuristanda, teqip qilin'ghan neshriyatchiliq,metbu'atchiliq siyasitini bir az yumshitip, qismen da'iride erkin pikir qilishqa yol qoyghan. Xitay tiligha terjime qilish arqiliq gherbning pelsepiwi éqimliri,siyasi, ijtima'iy sotso'ologiyilik pikir éqimliri,edebiyat hadisilirige, edebiy ijadiyet, tenqidchilik, edebiyat nezeriyisige a'it pelsepiwi pikir éqimliri, piro'idche pisxologiyilik pikir éqimliri, sihriy ré'alizm, bimenichilik, yéngi tenqidchilik, ang éqimi, gungga we monolog shé'iriyet éqimliri, qisqisi mudirnizmliq ijadiyet métodi xitay tili we terjime arqiliq Uyghur edebiyat sahesige singip kirip Uyghur edebiyatigha tedbiq qilinishqa bashlidi.

Halbuki, gherb medeniyitige tewe bolghan pelsepiwi uqum we pelsepiwi métodlar. Uyghur medeniyet tupriqida put tirep turalighidek zémin tapalmidi. Chünki, yazghuchi, sha'irlirimizning sewiyisi cheklik bolghanliqtin bu uqum we métodlarni hezim qilalmidi,uning üstige yuqiriqi uqumlargha munasiwetlik sha'irlar sépidin, yazghuchilar sépidin ayrilip qéliwatqanliqini hés qilip yetken, sawatsiz yazghuchi, sawatsiz sha'irlarning hésyat özgirishidin ustiliq bilen paydilan'ghan xitay mustemlikichiliri, bir qisim sha'irlar we yazghuchilargha maqale yazdurup, edebiyat saheside atalmish "gungga" chilargha, "modérnizmchilar" gha qarshi turush herikiti qozghap,bu heriketni shu haman,jem'iyettin gherb medeniyitining singip kirishi we singip kirishke qarshi turush herikitige aylandurup, siyasiy meqsiti - Uyghurning kishilik hoquq we siyasiy teleplirini qollawatqan gherb dunyasigha qarshi Uyghur jem'iyitide jama'et pikri teyyarlash meqsitige yetmekchi boldi we deslepki qedemde meqsitige yetkendek boldi.

Buning ichide perhat tursun edebiyat - sen'et saheside gherb medeniyitini teshwiq - terghip qilghuchi kishi, yalqun rozi,edebiyat - sen'et saheside gherb medeniyitining singip kirishige qarshi turghuchi kishi dep ataldi. Bu kishilerning qollighuchiliri yazghan inkaslarning mezmunidin qarighanda, xitay mustemlikichiliri Uyghurning yash ziyaliylirini qismen da'iride ikki guruppigha parchilap, heqiqeten meqsitige yetken boldi. Xitay mustemlikichilirining 80‏ - yillarda Uyghur ziyalilirining arisigha ziddiyet sélip parchilashqa ishletken usul - charilirining eksiche, bu qétim Uyghurning yash ziyalilirining arisigha ziddiyet sélip, parchilashqa qollan'ghan usul - chariliri, yuqiri sewiyilik, keng da'irlik ünümlük boldi.

Emeliyette yalqun ruzi tenqid qilidighan perhat tursunning némisi bar? perhat tursun tenqid qilidighan yalqun ruzining némisi bar? ular yazmaqchi idi... Téxi yazmidi. Zaman öktemliri ularning erkin pikir bayan qilish yollirini tosup qoydi. " Ghaljir talant" ning igiliri, "esebiy meshhurluq" qa izden'güchi iradining igiliri, méningche qepesge solan'ghan ikki dane qush yaki ijadi iqtidarini ipadileshke sorun yoq yaki özining kimlikini ispatlaydighan orun yoq, qepezning shadilirigha qanitini urup sayrawatqan qushlarning hala bügünki kün'ge kelgende, edebiyat qanuniyetlirige xas bir - birining eserlirini tenqid qilghandin bashqa yene, bir - birining shexsiyitini tenqid qilishining néme zörüriyiti bar idi?

Bu yashlirimiz xitayning teqiblesh organliri qurghan qapqan'gha chüshüp qaldi. Bilishimizche, hayatta yashashning meqsiti bilen yashashning usul ‏ - chariliri otturisidiki munasiwetler da'im dégüdek ong tanasip bolidu. Muwazinet buzulghanda kelgülük shexisning béshigha kelse buning karayiti chaghliq emma, kelgülük milletning béshigha kélidighan bolsa, sewebkarimu özi we jawabkarimu özi bolghuchi kishilerning bir kéchide milletning düshminige yaki bir kéchide milletning xa'inigha aylinip qélishimu qiyas qilishqa bolidighan aqiwettur.