Abdulhakim idris: “Uyghur qirghinchiliqini toxtitish üchün teywende némilerni qilish toghrisida pilan tüzduq”

Teywen pirézidénti ley chingdé “Jungxu'a min'go” qurulghanliqining 113 yilliqini tebriklesh munasiwiti bilen ötküzülgen yighilishta söz qilip, xitay xelq jumhuriyitining teywenliklerning ana wetini bolushining “Mumkin emesliki” ni, chünki teywenning siyasiy ötmüshining uningdin uzun ikenlikini éytqan, xitay-teywen munasiwiti intayin jiddiyleshken bir peytte, teywendiki sherqiy türkistan jem'iyiti amérikadiki Uyghur tetqiqat merkizi mudiri abdulhakim idris ependilerni teklip qilip, teywenning paytexti teybéy shehiride yighin ötküzgen.

Mezkur yighinda Uyghurlarning hazirqi éghir weziyiti hemde buningdin kéyin teywende élip bérilidighan pa'aliyetler toghriliq muzakire élip bérilghan. Yighin'gha ishtirak qilghan siyasiy partiye, ammiwi teshkilat we kishilik hoquq teshkilatliri mes'ulliri Uyghur irqiy qirghinchiliqini toxtitish üchün hemkarliqni kücheytidighanliqi we buningdin kéyin teywende bu toghriliq téximu köp we ünümlük pa'aliyetler élip baridighanliqi toghrisida wede bergen.

Abdulhakim idris ependi teybéyde turup téléfon ziyaritimizni qobul qilip mundaq dédi: “Biz 18-we 19-öktebir künliri teywenning paytexti teybéy shehiride bir qatar pa'aliyetler élip barduq. 18-Öktebir küni chüshte teywen sherqiy türkistan jem'iyiti mes'ulliri, teywen démokratiye herikiti mes'ulliri we xelq'ara kechürüm teshkilati xadimliri bilen birlikte teywende bundin kéyin élip baridighan pa'aliyetler toghriliq muzakirileshtuq. Bu yighinimizgha teywende turushluq démokratiye we erkinlik jengchisi örkesh dölet ependimu ishtirak qildi”.

RFA/Erkin Tarim

Uyghurlarning nöwettiki paji'elik qismetliri “Hedemni izdep” namliq höjjetlik filim arqiliq yawropa we bashqa döletlerde tonushturuluwatqan bolup, 18-öktebir küni axshimi bu filim teywen “Yéshil partiyesi” ning sahibxaniliqida körsitilgen. Teywen sherqiy türkistan jem'iyitining re'isi xé chawdung ependi bu heqtiki so'alimizgha téléfon uchuri arqiliq mundaq jawab berdi: “‛hedemni izdep‚ namliq höjjetlik filim ötken yili 11-ayda teywende tunji qétim on meydan qoyulghan idi. Bu yil üch meydan qoyuldi. Eng axirqi bir meydan 18-öktebir küni axsham qoyuldi. Mezkur filimni körgendin kéyin bundaq éghir bir weziyette Uyghurlar üchün némilerni qilip béreleymiz dégen témida muzakire élip barduq”.

“Hedemni izdep” namliq höjjetlik filimni qoyush pa'aliyitini uyushturghuchi teshkilatlardin biri bolghan amérikidiki Uyghur kishilik hoquq qurulushining xadimi tashken döwet ependi téléfon uchuri arqiliq so'alimizgha jawab bérip mundaq dédi: “Bu pa'aliyetni teywen démokratik filim féstiwali mes'ulliri bilen birlikte uyushturduq. Yighinning mezmuni nahayiti keng boldi. Yighinda Uyghurlarning tarixi, medeniyiti, tili we diniy étiqadining qandaq cheklen'genliki, xitay kompartiyesi bashqurushidiki xitay hökümitining Uyghurlargha élip bériwatqan éghir bésimi anglitildi. Yighin'gha qatnashquchilar qandaq qilghanda Uyghurlarning erkinlikke érisheleydighanliqini, Uyghurlar üchün teywenliklerning némilerni qilishi kéreklikini soridi”.

Abdulhakim idris ependi teywenliklerning Uyghur mesilisige bolghan qiziqishining intayin yuqiri ikenlikini, Uyghur irqiy qirghinchiliqini toxtitish üchün tirishchanliq körsitidighanliqi heqqide wede bergenlikini, bolupmu pirézidént ley chéngdé hökümiti hakimiyet béshigha kelgendin kéyin Uyghur mesilisige bolghan qiziqishning kücheygenlikini hés qilghanliqini bayan qildi.

Teywende aktip pa'aliyet élip bériwatqan sherqiy türkistan jem'iyiti 2019-yili qurulghan bolup, dunyada Uyghur ezasi bolmighan birdin bir sherqiy türkistan jem'iyiti hésablinidiken. Mezkur teshkilatning qurulush meqsiti teywende sherqiy türkistan dewasini anglitish iken. Mezkur teshkilatning re'isi xé chawdung ependi so'alimizgha téléfon uchuri arqiliq jawab bérip mundaq dédi: “Bu yighilishta Uyghurlar we sherqiy türkistanliqlar duchar boluwatqan irqiy qirghinchiliq mesilisi otturigha qoyuldi. Axirida nuqtiliq halda sherqiy türkistan ammiwi teshkilatliri bilen qandaq hemkarlishalaymiz? bu mesilide teywenlikler néme qilishi kérek? xitayning chékidin ashqan zulumining yenimu küchiyish éhtimali barmu we buninggha qarshi qandaq küresh qilimiz? dégen'ge oxshash so'allarni abdulhakim idris ependidin soriduq, shundaqla bu heqte buningdin kéyin némilerni qilish toghrisida pilan tüzduq. Buningdin kéyin biz mushu pilanimiz boyiche teywende pa'aliyet élip barmaqchi”.

“Teywen parlaménti Uyghur alaqe guruppisi” 2021-yili 4-ayning 23-küni tesis qilin'ghan bolup, her töt yilda parlamént ezalirining yéngilinishi seweblik mezkur guruppining re'islik wezipisini ötewatqan kishilermu özgiridiken. Teywendiki saylamdin kéyin 2024-yili 6-ayning 27-küni “Teywen parlaménti Uyghur alaqe guruppisi” ni dawamlashturush murasimi ötküzülgenidi. Murasimgha teywen parlaméntining re'isi xen goyüge wakaliten parlaméntning mu'awin bash katipi jang yürong ishtirak qilghanidi. Mutexessisler teywen pirézidénti ley chingdé hökümitining Uyghur mesilisige köngül bölidighanliqini ilgiri sürmekte.