Америкиниң б д т кишилик һоқуқ кеңишидин чекинип чиқиши зор ғулғула қозғиди

Америка һөкүмити 19-июн күни б д т кишилик һоқуқ кеңишиниң униңға әза истибдат дөләтләр мәнпәәт қоғлишидиған тәшвиқат қоралиға вә “икки йүзлимичи” органға айлинип қалғанлиқини илгири сүрүп, америкиниң мәзкур органдин чекинип чиққанлиқини елан қилди.

Америкиниң б д т да турушлуқ баш әлчиси никей һейлий билән дөләт ишлар министири майк помпео сәйшәнбә күни дөләт ишлири министирлиқида ахбарат йиғини өткүзүп, хитай, русийә, куба судан қатарлиқ дөләтләрни америкиниң кишилик һоқуқ кеңишини ислаһ қилиш тәлипигә қарши чиқиш, б д т кишилик һоқуқ механизмини суйиистемал қилип, уни сиясий содиға айландурувелиш билән тәнқидлигән.

Улар йәнә америка билән ортақ қиммәт қаришиға игә бәзи демократик дөләтләрниң кишилик һоқуқ кеңишиниң “мәвҗут һалитигә актип қарши турмиғанлиқи” ни әйиблигән. Никей һейлий баянатида америкиниң кишилик һоқуқ кеңишидин чекинип чиқиш сәвәблирини чүшәндүрүп: “кишилик һоқуқ кеңишиниң инсан һәқлирини дәпсәндә қилғучи дөләтләргә қалқан болуп, сиясий тәрәпбазлиқ қилип келиватқиниға узун йиллар болди. Әпсуслинарлиқи, һазир мәлум болдики бизниң ислаһат қилиш чақиримиз җавабсиз қалди. Униңда инсан һәқлирини дәпсәндә қилғучи дөләтләр давамлиқ вәзипә атқурди вә әзалиққа сайланди. Дунядики инсан һәқлирини әң дәпсәндә қилған дөләтләр җавабкарлиқтин қутулуп кәлди. Кишилик һоқуқ кеңиши давамлиқ сиясийлаштурулуп, кишилик һоқуқ хатириси иҗабий дөләтләр қурбанлиқ қилинип, диққәт инсан һәқлиригә хилаплиқ қилған дөләтләрдин йирақлаштурулди,” дегән.

Дөләт ишла министири майк помпео кишилик һоқуқ кеңишигә хитай, куба, венсуелладәк кишилик һоқуқ хатириси ениқсиз вә кишини бизар қилидиған истибдат дөләтләрниң сайлинип кәлгәнликини тәнқидлигән. У мундақ дегән: “кишилик һоқуқ кеңиши дунядики қорқунчлуқ кишилик һоқуқ бузғунчилиқлириға көз юмидиған, дунядики әң рәзил кишилик һоқуқ бузғунчилириға орун беридиған номуссиз "икки йүзлимичилик" соруниға айлинип қалди.”

Америка б д т кишилик һоқуқ кеңишидә хитайниң уйғур районидики кишилик һоқуқ дәпсәндичиликини оттуриға қоюп, униң һәрикитини кәскин тәнқид қиливатқан бирдин-бир дөләт иди. Америкиниң қарари хәлқара кишилик һоқуқ тәшкилатлирида вә бәзи анализчиларда пәрқлиқ инкасларни қозғиди. Кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилатиниң асия ишлири директори софийә речардсон сәйшәнбә күни бу һәқтики соалимизға язма инкас йоллап, америкиниң қарарини тәнқид қилди. У, “америкиниң кишилик һоқуқ кеңишидин чекиниш чиқиши адәм һәйран қалғудәк калтәпәмлик. Бу дунядики кишилик һоқуқ қоғдиғучилирини үмидсизләндүрүп, хитайдәк йолсиз дөләтләрниң кишилик һоқуқ кеңишини монопол қилишиға йол ачиду,” дәп көрсәтти.

Бәзи уйғур анализчилириниң қаришичә, америкиниң сәвәби һәқлиқ болсиму, лекин униң кишилик һоқуқ кеңишини ташлап чиқип кетиши “тактика вә истратегийәлик хаталиқ” икән. Америкидики вәзийәт анализчиси, адвокат нури түркәл буниң хитайдәк истибдат дөләтләргә пайдилиқ шараит яритип беридиғанлиқини билдүрди.

Нури түркәл мундақ дәйду: “бу истратегийә вә тактика җәһәттә хата иш. Кишилик һоқуқ комитетиниң хизмитиниң йетәрсиз болуватқанлиқини көрүп туруватимиз. Лекин буни баһанә қилип, қийдап чиқип кетишниң өзи аҗизлиқниң ипадиси. Әгәр бир инсан бир нәрсиниң өзгиришини нийәт қилған болса, шуниң ичидә туруп өзгириш пәйда қилиши мумкин иди. Һазир әмди трамп һакимийити инсан һәқлиридә йетәкчилик орнидин ваз кәчмисиму, чәттә туруп туридиған вәзийәт шәкиллиниватиду. Бундақ әһвал русийәдәк, хитайдәк истибдат дөләтләргә пайдилиқ шараит вә амиллар шәкиллиниду.”

Лекин америкидики бәзи хитай анализчилириниң қаришичә, америкиниң қарарини чүшинишкә болидикән. Америкидики хитай вәзийәт анализчиси доктор чен куйде хитайниң кишилик һоқуқ кеңишидики бәзи дөләтләрни сетивелип, өзиниң кишилик һоқуқ дәпсәндичиликини йошуруп кәлгәнликини билдүрди.

У мундақ дәйду: “кишилик һоқуқ кеңиши һәр йили исраилийәниң мәсилисини мәркизи орунға қоювелип, башқа дөләтләрдики исраилийә-пәләстингә қариғанда нәччә һәссә еғир мәсилиләрни һечқачан тилға елип қоймиди. Мәсилән, хитайниң кишилик һоқуқ мәсилиси, русийә вә ирандики кишилик һоқуқ мәсилиси қатарлиқлар һәқиқий бир мәсилә сүпитидә оттуриға қоюп бақмиди. Исраилийә мәсилиси башқа дөләтләрдики қорқунчлуқ кишилик һоқуқ дәпсәндичиликлирини йепивалди. Мәсилән, хитайниң адвокатларни тутқун қилиши, уйғурларниң түп кишилик һоқуқиниң тартивелиниши, тибәттики мәсилиләр кишилик һоқуқ кеңишидә һалқилиқ мәсилә сүпитидә музакирә қилинип бақмиди.”

Униң көрситишичә, америкиниң кишилик һоқуқ кеңишидә туруп, униң мәвҗут һаләтни өзгәртиши бәк мүшкүл икән. У хитайдәк һөкүмәтни хәлқ сайлимайдиған дөләтләрниң б д т да биләт ташлап, өз хәлқигә вәкиллик қилишиниң зиддийәтлик бирт вәзийәтни кәлтүрүп чиқарғанлиқини билдүрди.

Чен куйде мундақ дәйду: “бу биз һөкүм қилиш бәк мүшкүл бир мәсилә. Бу һәл қилиш интайин мүшкүл болған бир негизлик мәсилигә четилиду. Мәйли кишилик һоқуқ кеңиши болсун мәйли б д т омумий қурултийи болсун буларниң һәммисидә дөләтләр биләт ташлайду. Әлвәттә, демократик дөләтләрдики һөкүмәтләрни хәлқ сайлайду, улар хәлқниң ирадисигә вәкиллик қилиду. Лекин нурғун дөләтләр демократик дөләтләр әмәс, улардики һөкүмәтләр хәлқниң ирадисигә вәкиллик қилмайду. Лекин бу дөләтләр б д т да биләт ташлап өз дөлитидики хәлқниң ирадисигә вәкиллик қилиду. Буниң өзи зиддийәтлик мәсилә. Шуңа, америка бу органниң рол ойниялмайдиғанлиқини көргән.”

Лекин нури түркәл әпәнди, үстәлни хитайдәк дөләтләргә бошитип берип, мәсилисини һәл қилғили болмайдиғанлиқини билдүрди. У мундақ дәйду: “кишилик һоқуқ кеңишидә дүшмәнниң қолай яки әмәсликигә қарап қарар чиқиридиған һаләт шәкиллинип қалған. Ислам дөләтлири болсун, явропадики дөләтләр болсун яки америкини өч көридиған дөләтләр болсун, исраилийә мәсилисидики қолай бир мәсилә оттуриға чиққанда дәрһал позитсийә тутидиған, принсиптин чәтнәп кәткән, мәнпәәтни асас қилидиған мундақ әһваллар йоқ. Бу җәһәттин алғанда америкиниң пикири һәқлиқму десиңиз һәқлиқ. Лекин үстәлни бошитип берип мәсилини һәл қилғили болмайду.”

Баш әлчи никей һейлий сәйшәнбә күни елан қилған баянатида кишилик һоқуқ кеңишидики дөләтләрниң исраилийәгә мәркәзлишип қелиши вә униңға дүшмәнлик билән муамилә қилиши, кишилик һоқуқ кеңишини “кишилик һоқуқ әмәс, сиясий тәрәпбазлиқ игиливалғанлиқини ениқ дәлилләп бәрди” дегән. Америка һөкүмити кишилик һоқуқ кеңишидин чекинип чиққан болсиму, лекин униң бу җәһәттики бошлуқни қандақ толдуридиғанлиқи мәлум әмәс. Америка дөләт ишлири министири майк помпео сәйшәнбә күни елан қилған баянатида америкиниң кишилик һоқуқ вәдисидә давамлиқ чиң туридиғанлиқини билдүргән.