“Sherqiy-jenubiy asiya döletliri yuqiri derijilik bashliqlar yighini” amérika-xitay toqunushigha sehne boldi

Tinch okyandiki aral döliti bolghan papu'a yéngi giwiniyeside échilghan “Sherqiy jenubiy asiya döletliri yuqiri derijilik bashliqlar yighini” ning 1989-yilidin buyan tunji qétim birer parchimu ortaq bayanat élan qilmay axirlishishi amérika-xitay munasiwetliridiki jiddiylikni yene bir qétim namayan qildi.

18-Noyabir küni ayaghlashqan hemde amérikining mu'awin prézidénti mayk pens bilen xitay dölet re'isi shi jinping qatarliq jem'iy 21 döletning dölet bashliqliri qatnashqan bu yighin amérika-xitay arisidiki ziddiyetning artishigha sehne bolghan bolup, buning bilen herqaysiy asiya döletliride bu ikki dölet arisidiki soda urushida otturida qélishtin ensiresh keypiyati körülüshke bashlighan.

“Nyu-york waqti géziti” bu heqte élan qilghan xewiride amérika-xitay rehberlirining öz nutuqlirida bir-birige nahayiti ötkür hem shundaqla soghuq urush mezgilini eslitidighan ritorik sözlerni ishlitip hujum qilghanliqini bildürgen.

Melum bolushiche, xitay dölet re'isi shi jinping yighinda amérika prézidénti mayk penstin ilgiri nutuq sözligen. U nutqida xitayning amérika bilen bolghan soda ixtilapidiki meydanining toghriliqini ilgiri sürüp, amérikining xitaygha qoyghan soda jaza tedbirlirini tenqid qilghan. U sözide “Eger biri döletler ara iqtisadiy hemkarliqqa cheklime qoyup, bu hemkarliqni yoqitimen deydiken, u halda bu uning yiraqni körelmeydighanliqini ipadilep béridu we u hergizmu ghelibe qilalmaydu,” dégen.

Shi jinping sözide yene xitayning “Bir belwagh bir yol” qurulushinimu qoghdap, “U hergizmu beziler ilgiri sürgendek qiltaq emes. Eksiche u junggo ortaq tereqqiyatqa teqezza boluwatqan dunya bilen barliq pursetlerni ortaqlishidighan bir pilan. U xuddi quyash parlap chiqqan daghdam yolgha oxshaydu,” dégen.

Halbuki, shi jinpingdin kéyin sözge chiqqan amérika prézidénti mayk pens nutqida ochuq-ashkara halda herqaysiy döletlerni “Qerz qiltiqi” din agah bolushqa ündigen. Mayk pens sözide “Biz shériklirimizni qerz déngizigha gherq qilmaymiz. Biz silerning musteqilliqinglargha zorluq ishletmeymiz yaki muresse qilmaymiz. Amérika qoshma shtatliri her waqit ochuq-ashkara we adil ish qilip kelgen. U héchqachan sizni qisidighan belwaghqa yaki barsa kelmes yolgha teklip qilip baqmighan. Siz biz bilen hemkarlashsingiz, bizmu siz bilen hemkarlishimiz we hemmimiz ortaq güllinimiz,” dédi.

Amérika haway uniwérsitétining doktor aspiranti, “Bir belwagh bir yol” qurulushi tetqiqatchisi hénriy shajéwéski bügün radiyomizgha qilghan sözide “Bu yighinda ikki döletning bir-biridin tüptin perqliq tijariy köz qarashqa ige ikenliki yenimu éniq otturigha chiqti” dédi. Hénriy shajéwéski yighinda xitay dölet re'isi shi jinpingning asiya döletlirige “Bir belwagh bir yol” qurulushini qattiq teshwiq qilghanliqini bildürüp “Biraq, mu'awin prézidént mayk pens sözide bu qurulushni ret qildi. U éniqla herqaysiy döletlerni amérika bashchiliqidiki tijaret yaki xitay bashchiliqidiki tijarettin birni tallashqa chaqirdi,” dédi.

Mayk pens yighindiki nutqida heqiqeten hindi-tinch okyan rayonidiki döletlerni amérika bilen hemkarlishishqa chaqirdi. U, “Amérikiliqlar pikir erkinlikige, xususiy mülük hoquqi we dini erkinlikke ishinidu. Amérika hindi-tinch okyan rayonidiki we dunyadiki mana mushu hoquqlargha intilgenlerni qollashni dawam qilidu. Biz shundaq qilimiz, chünki u adil bolghanliqi üchün biz shundaq qilimiz. Chünki u hemmimizning ortaq menpe'etige paydiliq bolghanliqi üchün. Heqiqet shuki, öz xelqining hoquqlirini ret qilghan hökümetler dawamliq halda qoshna döletlerningmu hoquqini ret qilidu. Hindi-tinch okyanda hakimmutleqliq we zorluq -zombuluqqa orun yoq,” dédi.

Hénriy shajéwéskining qarishiche, amérika we bashqa döletlerni bi'aram qiliwatqini “Bir belwagh bir yol qurulushi” diki iqtisadiy mesililerla emes iken, belki uningdiki siyasiy mesililer iken. Mundaqche éytqanda, amérika “Bir belwagh bir yol” qurulushini peqetla xitayning mélini emes, belki uning idiye we tüzüminimu éksport qilishni meqset qilghan, dep qaraydiken. U eskertip, “Xitay hökümitining Uyghur élida yuqiri téxnikiliq nazaret döliti sistémisini yolgha qoyghanliqi hemmizge ayan. Shunga amérika ‛bir belwagh bir yol‚ qurulushini peqet tijaret mesilisi emes, belki dölet bashqurush usulini éksport qilish mesilisi dep qaraydu we uninggha qarshi turidu,” dédi.

Papu'a yéngi giwiniyeside qilghan nutqida mayk pens amérikining rayondiki yaponiye, hindistan we awstraliye qatarliq döletler bilen hemkarliqini kücheytkenlikini, amérikining bu arqiliq jenubiy déngizning ochuq we erkin bolushigha kapaletlik qilishni qet'iy dawamlashturidighanliqini tekitlidi. Mayk pens yene xitay hökümiti eger hindi-tinch okyanning ochuq we erkinlikige, qoshna döletlerning igilik hoquqigha, adil tijaretke we kishilik hoquq we xususiy erkinlikke hörmet qilishni ishqa ashurghandila andin hindi-tinch okyan rayonida bir shereplik orun'gha érisheleydighanliqini eskertti.

Rayon mesililiri boyiche tonulghan tetqiqatchi hag wayt “Nyu-york waqti” gézitige qilghan sözide amérikining hazir xitay bilen bolghan iqtisadiy hemkarliqni pütünley bir chetke qayrip qoyghanliqini bildürgen we buni “Amérika hökümitining 1972- yilidiki nikson hökümitidin buyan tunji qétim amérika iqtisadini xitayning iqtisadiy pursetliridin ayrip turup söz qilishi” dégen. U shundaqla buni “Soghuq urushning yéngi ritorikliri” dep bahalighan.

“Maliye waqti géziti” ning éytishiche, yighin axirida xitaydin bashqa 20 döletning hemmisi ortaq bayanatqa qol qoyghan, peqet xitayla bu bayanatqa qol qoymighan bolup, bu xuddi 20 dölet bir terep, xitay özi yalghuz bir terep bolghandek keypiyat peyda qilghan. U shundaqla amérika bilen xitay ikki döletning soda ixtilaplirini söhbet arqiliq hel qilalaydighanliqigha bolghan ümidni yenimu azaytqan.

Hénriy shajéwéskimu sözide amérika we xitay dölet bashliqlirining bu ay axirida argénténadiki uchrishishining tolimu qiziqarliq weqelerge sehne bolushi mumkinlikini, chünki amérika we xitayning hazir istratégiyelik riqabetchi bolushtek bir yolda ilgirilewatqanliqini, buning axirini perez qilishning qéyinliqini bildürdi.

Amérika prézidénti tramp mushu ayning axiri argéntinada ötküzülidighan “G-20 dölet bashliqlar yighini” da xitay dölet re'isi shi jinping bilen uchrishidighan bolup, nurghun küzetküchiler bu uchrishishni xitay amérika bilen soghuq urush qilishtin saqlinishni xalamdu-xalimamdu dégen so'alning jawabi éniq bolidighan bir uchrishish, dep qarimaqta. Mu'awin prézidént pens aldinqi küni sin'gapordiki mezgilide qilghan bir sözide xitay özidiki mesililerni tüptin özgertmigüche, amérikining xitay bilen muresse qilmaydighanliqini eskertken we “Argéntina xitay üchün soghuq urushtin saqlinidighan axirqi bir purset bolup qélishi mumkin” dégen idi.