Amérika dölet mejlisidiki guwahliq bérish yighinida xitayning yawropa we asiyadiki tesirige taqabil turush tekitlendi

Peyshenbe küni, amérika dölet mejliside “Xitayning amérikining yawropa we asiya-tinch okyan rayonidiki shérikliri bilen bolghan munasiwiti” namliq bir guwahliq bérish yighini ötküzüldi. Mezkur yighin xitayning dunya miqyasida özining siyasiy meqsetlirini ishqa ashurush üchün néme wasitilerni, qandaq usulda ishqa séliwatqanliqini tonush üchün uyushturulghan bolup, yighin'gha amérikidiki nopuzluq istratégiye tetqiqat orunlirining tetqiqatchiliri qatnashqan.

Hörmetlik radi'o anglighuchilar, 5-aprél küni, amérika dölet mejliside ötküzülgen “Xitayning amérikining yawropa we asiya-tinch okyan rayonidiki shérikliri bilen bolghan munasiwiti” témisidiki guwahliq bérish yighinida amérika bruking instituti, xelq'ara istratégiyilik tetqiqatlar merkizi, amérika döletlik démokratiyini ilgiri sürüsh fondi we jéymis tawn fondi qatarliq organlardin kelgen tetqiqatchilar we dölet mejlis ezaliri qatnashqan. Yighinda, xitayning yawropa we asiya-tinch okyan rayonidiki tesiri üstide doklatlar bérilgen we bu heqte munaziriler élip bérilghan.

Yighinda aldi bilen amérika kéngesh palata ezasi talént échilish sözi qilip, bu guwahliq bérish yighini arqiliq xitayning tesir küchini ashurush üchün qandaq wasitilerni qolliniwatqanliqini téximu yaxshi chüshinish we bu heqte mutexessislerning köz qarishini élish ikenlikini bildürdi. U sözide “Xitay asiya-tinch okyan rayonidiki döletler bilen bolghan alaqisini küchlendürmekte. U iqtisadiy tereqqiyatnila meqset qilip qalmay, belki rayonning amérika bashchiliq qiliwatqan bixeterlik qurulmisinimu ajizlashturushni meqset qilghan. Xitay amérikining tinch okyandiki eng qudretlik küch bolushtek ornini élishning pursiti keldi, dep qarimaqta we bu meqsitini ishqa ashurush üchün shiddet bilen heriket qilmaqta” dédi. 

Kéngesh palata talént xitayni asiya-ténch okyan rayonidin chékindürüsh we bu arqiliq rayonning muqimliqigha kapaletlik qilish üchün choqum amérikining asiya-ténch okyan rayonidiki herbiy mewjutluqini küchlendürüshi we rayon döletliri bilen bolghan iqtisadiy alaqini kücheytishke kapaletlik qilishi kérek, dep qaraydighanliqini éytti. 

“Xelq'ara karnég tinchliqni ilgiri sürüsh fondi” ning yawropa ishliri bölüm mudiri érik bretbérg xitayning yawropa döletliridiki meblighi üstide nuqtiliq toxtaldi. U sözide, xitayning yawropa döletlirining intayin istratégiyilik türlirige meblegh sélishining diqqet qozghaydighanliqini eskertti. U mundaq dédi: “Xitay meblegh salghuchilar tallighan saheler intayin istratégiyilik. Meyli dölet igidarchiliqidiki karxaniliri bolsun yaki dölet bashqurushidiki karxaniliri bolsun ular hemmisi intayin sezgür orunlarni, mesilen yadro énirgiyesi, qatnash, asasiy eslihe we téléfon-alaqe sahelirini tallighan. Xitayning yawropa bilen yawro-asiya rayonining soda alaqisini kücheytishni meqset qilghan ‛bir belwagh bir yol istratégiyisi‚ yenimu köp xitay meblighining yawropaning asasiy eslihe qurulushini igilishige yol échip bermekte.” 

Bretbérg ependi sözide yene, xitayning yawropa ittipaqidiki 11 dölet we 6 balqan döliti bilen bolghan her türlük soda alaqisini kücheytish üchün qurulghan “16+1” istratégiyisinimu yawropa ittipaqining xitaygha qarita yürgüzüp kéliwatqan bir tutash siyasitige mutleq xewp peyda qilidu, dep eskertti we uninggha xitayning grétsiye we wén'giriye dölet hökümetlirining ret hoquqini qollinip turup, yawropa ittipaqida xitayning kishilik hoquq xatirisini eyiblesh qatarliq qararlarni bitchit qilghanliqini misal qilip körsetti. U amérika hökümitige teklip bérip, xitayning sherqiy we ottura yawropadiki tesirini azaytish üchün amérikining bu rayondiki döletler bilen bolghan iqtisadiy we siyasiy alaqilirini kücheytishi kérekliki, bu döletlerge “Bir belwagh bir yol qurulushi” istratégiyesige reqib bolalaydighan bashqa bir tallash sunushi kéreklikini éytti.

“Amérika döletlik démokratiyini ilgiri sürüsh fondi” ning mu'awin bashliqi kiristofér walkér ependi yighinda qilghan sözide bolsa asasliq xitayning dunyada démokratiyisige körsitiwatqan selbiy tesiri üstide toxtaldi. U sözide mundaq dédi: “Amérika we bashqa démokratik eller eyni chaghda xitayning iqtisadiy tereqqiy qilsa, tebi'iy halda démokratiyini qobul qilidu, dégen bir köz qarash bilen uni dunya soda chembirikige we qanuniy institutlargha bashlap kirgen idi, halbuki netije kütülgenning del eksiche bolup, xitay we bashqa diktator eller démokratiyige tehdit qilishqa bashlidi. Xitay islahat élip bérish ornigha özining hakimmutleq tüzümini yenimu mukemmelleshtürdi.”

Walkér ependi, xitay hökümitining dunyada ammiwi köz qarashni özgertish herikiti élip barghanliqi, jümlidin bashqa döletlerdiki ammiwi axbarat, kinochiliq qatarliq sahelerge milyardlighan dollar meblegh sélip, ammiwi köz qarashni özgertishte belgilik yol alghanliqini bildürdi. Uning éytishiche, xitay hökümiti bashqa döletlerning axbarat we pikir erkinliki qatarliq ammiwi chüshenche sahesige tesir körsitish üchün jiddiy heriket qilghan, “Kungzi institutliri” arqiliq uniwérsitétlarda xitayning jenubiy déngizdiki igilik hoquq talishishi we xitay ichidiki az sanliq milletlerge qaritilghan siyasetliri heqqidiki mezmunlarni chekligen. Xitay bolupmu sherqiy we ottura yawropadiki démokratiyini yéngi qobul qilghan döletlerni asasiy nishan qilip turup, ularning yéngi bixliniwatqan axbarat we pikir erkinlikige selbiy tesir peyda qilghan. Walkér ependi eskertip, amérikining derhal bu döletler bilen bolghan alaqini kücheytishi we ulargha xitay tehditi heqqide éniq melumat bérishi, xitayning dunyadiki teshwiqat qanallirining késip tashlinishi kéreklikini bildürdi. 

Yuqiridiki tetqiqatchilar yighindiki munaziriliride, hazir amérika we yawropada xitay tehditining oxshash diqqet qozghawatqanliqini, amérikidiki xitay heqqide boluwatqan munazirilerning yawropa elliridimu oxshashla boluwatqanliqini bildürüp, “Bu amérika we yawropaning xitaygha qarshi ortaq heriket qilishi, birlik bolup tedbir élishi üchün yaxshi bir signal” dédi.

Tetqiqatchilar sözide yene, dunyagha xitay modéli tereqqiyatining körün'gendek parlaq bir tereqqiyat emeslikini chüshendürüshnimu xitayning tesirining aldini élishtiki muhim bir wasite, dep körsetti. Ularning qarishiche, dunya döletliri bolupmu iqtisadiy tereqqiy qilmighan yaki az tereqqiy qilghan döletler xitayning qisqighine 30 yil ichidiki zor iqtisadiy tereqqiyatigha hewes qilghachqa, xitay modélini qobul qilishni toghra, dep qaraydiken, shunga bumu xitayning ittikla bu döletlerge tesir körsitishige yol échip bergen. Shunga tetqiqatchilar teklipide, amérikining bu döletler hökümetlirining xitay heqqidiki köz qarishini özgertish üchün heriket qilishi, jümlidin, xitayning tereqqiyatining arqisida tölen'gen éghir bedellerni mesilen, dölettiki chiriklik, éghir muhit bulghinishi, ammiwi jem'iyetning basturulushi qatarliqlarni yaxshi tonutup, “Xitay modélining saghlam bir tereqqiyat yoli emeslikini bu döletlerge toluq körsitip bérishi kérek”, dédi. 

Yighinda yene, xitay hökümitini heqiqeten özgertish, xitayda kishilik hoquqni küchlendürüsh üchün ilgiriki xata chüshenchilerdin waz kéchip, xitaygha qarita qattiq qol siyaset yürgüzülüshi kérekliki, démokratik döletlerning bu jehette öz ara birlik ichide heriket qilishining bolupmu amérika hökümitining buningda bashlamchiliq roli oynishining hel qilghuch rol oynaydighanliqi qatarliq muhim teklipler otturigha qoyuldi.