D u q yawropa ittipaqining “Bir belwagh bir yol” gha qarshi pilanini “Ijabiy yüzlinish” dep bahalidi

Xitay hökümiti Uyghur aptonom rayonini tügün qilghan “Bir belwagh bir yol” qurulushida yawropa ittipaqining qollishigha érishishke köp tirishqan bolsimu, lékin bu qurulush uning qollishigha érishelmeyla qalmay, belki tenqidige uchrap keldi.

Yawropa axbarat wasitilirining ashkarilishiche, emdi yawropa ittipaqi xitayning “Bir belwagh bir yoli” gha qarshi özining tallash xaraktérlik qurulush pilanini tüzüp chiqqan. Emma bu heqtiki xewerlerde, uning qurulush pilan yawropa komissiyesining “Yawropa bilen asiyani tutashturushtiki yawropa ittipaqi istratégiyesi” serlewhilik doklatida otturigha qoyulghanliqi, bu doklatning bu yil 10-ayda yawropa ittipaqining resmiy siyasitige aylinidighanliqi ilgiri sürülgen.

Yawropa ittipaqigha eza 28 döletning xitayda turushluq bash elchiliri bu yil 4‏-ayda bir doklat élan qilip, xitayning “Bir belwagh bir yol” pilanini eyibligen. Gérmaniye “Xendélsblat géziti” ning 21‏-aprél bergen xewiride, yawropa ittipaq bash elchilirining “Bir belwagh bir yol” pilanini tenqidlep, bu qurulush “Peqet xitay karxanilirigha we xitayning menpe'etigila xizmet qilidu, u yawropa ittipaqining erkin soda we hoquq tengpushliqini algha sürüsh prinsiplirigha xilap” dégenlikini bildürgen idi.

Dunya Uyghur qurultiyining yawropa ittipaqida turushluq wakaletchisi pétér irwéng ependi charshenbe küni ziyaritimizni qobul qilip, yawropa ittipaqining “Bir belwagh bir yol” gha qarshi altirnatip, yeni tallash xaraktérlik pilanini “Ijabiy yüzlinish” dep qaraydighanliqini bildürdi.

Pétér irwing mundaq deydu: “Yawropa ittipaqining pilanigha 2‏-dunya urushidin kéyin néme ishlar yüz berdi?, dégen bu ramka ichide qarash kérek. Bu dewrde gherb mutleq iqtisadi hökümran orunda turatti. Biraq yéqinqi 10-20 yil ichide xitay bash kötürüp chiqip, gherbke iqtisadiy, soda jehetlerde xiris qilishqa bashlidi. Mana emdi biz yawropa ittipaqining öz pilanini otturigha qoyup, xitayning tesirige taqabil turushqa mejbur boluwatqanliqini anglawatimiz. Uning öz pilanini otturigha qoyup, xitay hökümiti we xitay karxanilirining monopoliyesige qarshi riqabetke ötüshini belki bir ijabiy yüzlinish, dep qaraymen.”

Xitay hökümitining ottura asiya, ottura sherq, afriqa, sherqiy yawropa döletlirini qerz bilen teminlishi, meblegh sélishi, bu döletlerning halqiliq ul eslihelirini höddige élip, özining tesirini kéngeytishi, yawropa ittipaqining sherqiy yawropadiki eza döletlirige singip kirishi yawropa ittipaqini bi'aram qilishqa bashlighan. Yawropa ittipaqi bash elchilirining 4‏-ayda élan qilghan doklatida, bu “Ehwalning tengpungsiz hoquq teqsimatini keltürüp chiqirip, xitayning süyi‘istémal qilishigha yol échiwatqanliqi” ni bildürgen idi.

Amérikidiki nyu-york sheher uniwérsitétining siyasiy penler proféssori shya ming, yawropa ittipaqining “Bir belwagh bir yol” gha qarshi “Özining altirnatip, yeni tallash xaraktérlik pilanini otturigha qoyushi uning oyghiniwatqanliqini körsitidu”, dédi.

Shyé ming mundaq deydu: “Men shuninggha ishinimenki, yawropa ittipaqining ichidiki perq xitaygha nurghun pursetlerni yaritip berdi. Lékin yawropa ittipaqi emdi özining iqtisadi menpe'etini, dep uzun mezgil xitayning yawropagha singip kirishi we tesirini kéngeytishige köz yumup, siyasiy jughrapiye we gé'o-istratégiyege sel qarighanliqini tonup yétishke bashlidi. Xitayning dunya bilen bolghan toqunushi keskinleshken, bolupmu u dunyaning qimmet qarishigha düshmenlik qiliwatqan, rusiyede mustebitlik xahishi küchiyip, xitay yawro-asiyada bir mustebitlik oq merkizi shekillendürüshte uriniwatqan bir mezgilde gherb oyghinishqa bashlidi. Biz buni yawropa ittipaqining yuqiriqidek bezi tirishchanliqlarni körsitiwatqanliqida köreleymiz.”

Shya ming ependining ilgiri sürüshiche, xitay özining “Bir belwagh bir yol” pilanini ishqa ashurushta iqtisadiy payda qoghlishipla qalmay, yene özining qimmet qarishini bu döletlerge kéngeytishke urunmaqta'iken. Shya ming, yipek yolidiki döletler xitay bilen hemkarlashsa xitayning yumshaq küch jehettiki xirisigha duch kélidighanliqini bildürdi.

Shya ming mundaq deydu: “Xitay hazir özining qimmet qarishini, yeni béyjing modéli yaki béyjing ortaq tonushini toxtimay bazargha séliwatidu. U bu arqiliq istibdatliq modéli arqiliqmu iqtisadni tereqqiy qildurghili bolidu, dep qarimaqta. Lékin bu yerdiki istibdatliq tüzülmisi noqul bir tüzülme mesilisi emes. Bu diniy étiqad, medeniyet, kishilik erkinlikke zerbe bérish dégendek bir qatar mesililerni öz ichige alidu. Ottura sherqtiki döletler diniy étiqadi qoyuq musulman döletler. Eger biz xitay hökümitining diniy étiqad erkinlikige zerbe bériwatqanliqigha qarisaq, dunyadiki héchqandaq bir döletning hökümiti uningdek rehimsizlik bilen zere bériwatqanliqini körmeymiz. Shunga, nurghun döletler xitay bilen hemkarlashsa, uning yumshaq küchi bilen munasiwet qilishta nurghun xirislargha uchraydighanliqini hés qiliwatqan bolsa kérek, dep oylaymen”.

Dunya Uyghur qurultiyi xitayning “Bir belwagh bir yol” pilanigha izchil qarshi turup kelgen teshkilatlirining biri. Mezkur teshkilatning wakaletchisi pétér irwéng charshenbe küni Uyghur teshkilatlirining néme üchün “Bir belwagh bir yol” pilanigha qarshi turidighanliqini chüshendürüp, uning netijisige qaraydighanliqi, bundaq qurulushlarning da'im Uyghurlargha ghayet zor iztiraplarni élip kelgenlikini bildürdi.

Pétér érwing: “Nurghun Uyghur kishilik hoquq teshkilatlirining buninggha oxshash qurulushlargha qarshi chiqish sewibige kelsek, ular bu qurulushlarning özige qarshi emes. Belki uning élip kélidighan netijisi we burun néme ishlarning bolghanliqigha qaraydu. Ular 1990‏-yillarning bashliridiki gherbiy-shimalni échish herikiti, 2000‏-yillardiki gherbke yürüsh qilish herikiti, 2012 we 2014‏-yilliridiki shinjang xizmet yighinini kördi. Bu heriketlerning xelqlerni ittipaqlashturidighanliqi, Uyghurlarni kishilik hoquq jehettila emes, iqtisadi siyasiy jehetlerde kücheytidighanliqi tekitlinip, ulargha nurghun wediler bérildi. Emma buning netijisi xitay köchmenlirining zor kölemde köchüp kélishi seweblik Uyghurlarni bolupmu jenubtiki Uyghurlarni éghir iztiraplargha duchar qildi” dédi.

Yawropa komissiyesining yéqinda élan qiling “Yawropa bilen asiyani tutashturushtiki yawropa ittipaqi istratégiyesi” serlewhilik doklatida, xitayni ismi tilgha élinmighan bolsimu, lékin uningda “Ikki tereplimilik qurulush pilanlirining téz köpiyishi muhit, ijtima'iy we xamchot muqimliqi mesililiridiki endishilerni peyda qiliwatqanliqi” eskertilip, waqitning ötishi bilen “Bu qurulushlarning yawro-asiyadiki döletlerning ajizliqigha aylinidighanliqi” tekitlen'gen.
Yéqinda xelq'ara pul fondi teshkilatining re'isi kristin lagardé “Yipek yoli” boyidiki döletlerni agahlandurup, bu döletlerning xitay bergen qerz pulni qayturush küchi cheklik ikenliki, ularning xitaygha qerzge boghulup qélip, igilik hoquqini yoqitip qoyushi mumkinlikini bildürgen idi.