Бейҗиңдики ғәрб дипломатлириниң чен чүәнго билән көрүшүшни тәләп қилиши хитайни қаттиқ биарам қилди

15 Ғәрб дөлитиниң бейҗиңда турушлуқ баш әлчилириниң уйғур аптоном районлуқ парткомниң секретари чен чүәнгоға бирләшмә мәктуп тәйярлап, униң билән уйғур вәзийитини йүзтуранә сөзлишишни тәләп қилиши хитай һөкүмитини қаттиқ биарам қилған. Америка симлиқ хәвәрләр тори‏, йәни с н н ниң хәвәр қилишичә, хитай ташқи ишлар министирлиқи пәйшәнбә күни ғәрб дипломатлириниң мәктубиға шиддәтлик инкас қайтурған.

Ройтерс агентлиқи чаршәнбә күни бу мәктупни йезишқа канаданиң йетәкчилик қилғанлиқи, фирансийә, данийә, австралийә, шиветсийә, әнглийә, шветсарийә, норвегийә, истонийә, финландийә, данийә қатарлиқ 15 ғәрб дөлитиниң бейҗиңдики баш әлчилириниң имза қойғанлиқини билдүргән. Хәвәрдә баян қилинишичә, бу мәктуп биваситә чен чүәнгоға йезилғанлиқи, униң бир нусхисиниң хитай ташқи ишлар министирлиқи, җ х министирлиқи вә компартийә мәркизи комитетиниң хәлқара алақә бөлүмигә әвәтилмәкчи икән. 

Бу мәктуп хәлқарадики паалийәтчиләр, академикләр, б д т кишилик һоқуқ кеңиши вә ғәрб әллири хитайни уйғур дияридики “қайта тәрбийиләш лагерлири” ни дәрһал тақашқа, униңға қамалған бир милйондәк уйғурни қоюп беришкә чақирип, уйғур районидики кишилик һоқуқ дәпсәндичиликигә қатнашқан әмәлдарларни җавабкарлиққа тартиш һәққидә қаттиқ бесим ишлитиватқан бир мәзгилдә оттуриға чиққан. 

С н н ниң хәвәр қилишичә, хитай ташқи ишлар министирлиқиниң баянатчиси хуа чүнйиң пәйшәнбә күни мухбирларниң бу һәқтики соалиға җаваб берип, чәтәл дипломатлириниң хитайниң ички ишлириға арилишишниң орниға “иҗабий рол” ойниши керәкликини тәкитлигән. Хуа чүнйиң “улар (дипломатлар) ниң немә үчүн шинҗаң вәзийитидин әндишә қилидиғанлиқини билмидим. Улар немә үчүн хитайға бесим пәйда қилидиған бундақ тәләпләрни оттуриға қойиду. Мениңчә, бу хил һәрикәт интайин орунсиз” дегән. 

Хуа чүнйиң чәтәл дипломатлириниң бу тәлипиниң немишқа хитайға бесим болидиғанлиқини чүшәндүрмигән. Әмма кишилик һоқуқ тәшкилатлириниң қаришичә, чәтәл дипломатлириниң чен чүәнго билән сөзлишишни тәләп қилиши уйғур районида йүз бериватқан ишларда униң биваситә җавабкарлиқи бар дегән сигнални беридикән. 

Мәркизи ню-йорктики “кишилик һоқуқ көзитиш тәшкилати” асия бөлүминиң директори софийә ричардсон мундақ дәйду: “әлчиханиларниң хитай һөкүмәт даирилиригә язған мәктубиниң диққәт қиларлиқ нуқтиси шуки, бу хәт хитай мәркизи һөкүмитигә әмәс, бәлки биваситә шинҗаң даирилиригә йезилған. Бу хил усул наһайити аз көрүлидиған һадисә. Мениңчә, дипломатлар бу арқилиқ мундақ бир нуқтини ипадилимәкчи болған: йәни шинҗаңда немә ишларниң йүз бериватқанлиқидики биваситә җавабкарлиқ дәл бу кишиләрдә демәкчи болған.” 

Бу ғәрб дөләтлириниң тунҗи қетим уйғур мәсилисидә ортақ һәрикәт қилиши әмәс. Бу дөләтләр тунҗи қетим 2016‏-йили б д т кишилик һоқуқ кеңишидә ортақ баянат елан қилип, хитайниң уйғур районидики сияситини тәнқид қилған иди. Софийә ричардсонниң тәкитлишичә, чәтәл һөкүмәтлириниң ортақ һәрикәт қилиши хитайниң уйғур районидики сияситини өзгәртиштә үнүмлүк рол ойнайдикән.

У мундақ деди: “биз буниңдәк ортақ һәрикәтни 2016‏-йили 3‏-айда б д т кишилик һоқуқ кеңишидә ортақ хитабнамә елан қилинғанда көргән идуқ. Шу қетимқи ортақ хитабнамидә кәң көләмлик кишилик һоқуқ дәпсәндичиликигә хатимә берилиш тәләп қилинған иди. Биз бу қетимқи ортақ мәктубтин илһамландуқ. Әгәр хәлқара җәмийәт авазини бирдәк чиқарса буниң бейҗиңниң сияситини өзгәртиштә техиму үнүмлүк рол ойнайдиғанлиқиға ишинимиз.” 

Мәктупниң чен чүәнгоға әвәтилгән‏ яки әвәтилмигәнлики вә яки униң мәзмунида һәрқандақ бир өзгириш болған-болмиғанлиқи мәлум әмәс. Ройтерс агентлиқиниң ашкарилишичә, мәктупта “биз шинҗаң уйғур аптоном районидики аз санлиқ милләтләргә қилиниватқан муамилигә, болупму уйғур хәлқигә қилиниватқан муамилигә даир хәвәрләрдин қаттиқ биарам болмақтимиз,” дейилгән. 

15 Дөләт әлчилириниң чен чүәнго билән көрүшүп, уйғур вәзийитини музакирә қилиш тәлипиниң әмәлгә ешиш-ашмаслиқи техичә мәлум әмәс. Испанийәлик сабиқ дипломат, кишилик һоқуқ паалийәтчиси җуан мәнуел надал лапазниң қаришичә, бу тәләпниң хитайни биарам қилиши тәбиий әһвал икән. У мундақ дәйду: “явропа дөләтлириниң бу мәсилигә көңүл бөлүшидин хушал болдум. Буниң ичидә бизниң испанийәниң бар-йоқлуқини билмәймән, әмма хәлқара җамаәтниң шинҗаңдики уйғурлар дуч келиватқан вәзийәткә җиддий көңүл бөлүши мени хушал қилди. Бу дөләтләрниң мәктуп йезиши яхши бир башлиниш. Лекин йәнә бир тәрәптин униң хитайни биарам қилидиғанлиқи чүшинишлик.” 

Җуан мәнуел надал лапазниң қаришичә, хитайға техиму қаттиқ бесим ишлитиш тоғра болсиму, лекин у хитайни бунчилик бесимларға тез пүкиду, дәп қаримайдикән. Испанийәлик мәзкур сабиқ дипломат пәйшәнбә күни зияритимизни қобул қилғанда йәнә мундақ деди: “мән бәзи дөләтләрниң техиму көп бесим ишлитишини мәмнунийәт билән қарши алимән. Бу иҗабий бир йүзлиништур. Бирақ мән хитайниң бунчилик бесимлар сәвәблик өзиниң сияситидин ваз кечидиғанлиқиға ишәнмәймән. Бәлким хитай бу бесимларға қарши техиму әсәбийлишиши, техиму қаттиқ ғәзипи қозғилиши мумкин” 

Дегәндәк чәтәл дипломатлириниң чен чүәнгоға мәктуп йезип, униң билән сөзлишишни тәләп қилиши хитай һөкүмитиниң нервисиға тәгкән. Хуа чүнйиң мухбирларға бәргән баянатида чәтәл дипломатлириниң тәлипи “вена әһдинамиси” ға тоғра кәлмәйдиғанлиқини тәкитлигән. У “бундақ хаһиш ‛вена дипломатик мунасивәтләр әһдинамиси‚ дин һалқип кетиду. Әгәр улар яман ғәрәз, бир тәрәплимилик қараш яки җуңгоға қарши асассиз һөкүм билән билән йәрлик һөкүмәтниң ишлириға арилашса, биз буниңға қәтий қарши туримиз” дегән. 

Лекин “кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилати” дики ричардсонниң қәйт қилишичә, юқириқи дөләтләр бу мәсилидә йоллуқ болупла қалмай, улар йәнә өзлириниң пуқралирини қоғдаш мәҗбурийитини ада қилмақта икән. У әгәр хуа чүнйиң чәтәл дипломатлириниң чен чүәнго билән сөзлишишини халимиса, у чағда хитай һөкүмити уйғур районида елип бериватқан бастурушлириға хатимә бериши керәк икән. 

Ричардсон мундақ дәйду: “әгәр мән хитай ташқи ишла министирлиқиниң баянатчиси билән сөзлишип қалсам, мән шу нуқтиларни тәкитләйттим: әгәр у бу сөһбәтниң ашкара елип берилишини халимиса, ундақта, хитай һөкүмити башқа дөләтләрниң пуқралириға паракәндичилик селишни тохтатсун. Әгәр у шинҗаңдики мәсилиләрни сөзлишишни халимиса, ундақта, униң һөкүмити ‛сиясий тәрбийиләш лагерлири‚ ни тақисун. Униң һөкүмити диний чәклимиләрни бикар қилсун, униң һөкүмити кишиләрни мәдәнийәт кимлики охшаш болмиғанлиқи үчүнла уларни йиғивелиш лагерлириға қамашни тохтатсун. Әгәрдә у бу сөһбәтниң болушини халимиса, мана булар униң һөкүмити қилидиған ишлардур.” 

Бейҗиңдики ғәрб дипломатлириниң чен чүәнгоға мәктуп йезиши б д т ниң 6 нәпәр мутәхәссиси ши җинпиңға хәт йезип, униң уйғур районида қиливатқан ишлириниң хәлқара қанунларға хилаплиқини агаһландурған. 15 Дипломатниң бирләшмә мәктуби америка дөләт мәҗлисиниң бир қисим әзалири авам палатаси билән кеңәш палатасиға “уйғур кишилик һоқуқ қанун лайиһиси” ни сунған мәзгилдә оттуриға чиқти. Ройтерс агентлиқиниң хәвиридә ашкарилишичә, ғәрбтики 15 дөләт әлчисиниң чен чүәнгоға язған мәктубида “биз вәзийәтни техиму яхши чүшиниш үчүн сиз (чен чүәнго) билән сизгә әң мувапиқ бир вақитта көрүшүп, бу әндишилиримизни музакирә қилишни тәләп қилимиз,” дейилгән.