Gérmaniye parlaménti tarixida Uyghur mesilisi tunji qétim muzakire qilindi

Yéqinqi aylardin béri dunyaning herqaysi jayliridiki insan heqliri xizmitige köngül bölüwatqan shexsler, jem'iyetler we axbarat orunlirining ortaq tirishchanliqi bilen Uyghurlar mesilisi téximu köp döletlerde emeliy hésdashliqlargha we qollashqa érishmekte.

Mushu ayning 6-küni birleshken döletler teshkilati xitaydiki kishilik hoquq mesilisini qerellik közdin kechürüsh yighinida Uyghurlarning kishilik hoquq mesilisi amérika, en'gliye, gérmaniye qatarliq 14 dölet teripidin otturigha qoyuldi. Aridin bir kün ötkendin kéyin gérmaniye fédéral parlaméntida millet wekillirining etigenlik nashta muzakirisining asasiy témisi boldi.
Gérmaniye parlaméntining Uyghurlar mesilisige neqeder köngül bölidighanliqi 8-noyabirda téximu ochuqchiliqqa chiqti. Gérmaniye fédéral parlaménti xitayning bérlinda turushluq elchixanisining qattiq naraziliqigha qarimay shu küni xitayning Uyghurlargha qaritiwatqan nöwettiki qattiq basturush teqiplirini muzakirige qoydi. Arqidin gérmaniye tashqi ishlar ministiri xayko ma'as özining ötken yekshenbe kündin bashlap xitayda élip barghan ziyariti jeryanida Uyghur diyaridiki jaza lagérliri mesilisini otturigha qoydi. Gérmaniye hökümiti tarixida yüz bériwatqan bu yéngiliqlar ötken heptidin béri gérmaniyediki her xil gézitler, radi'o-téliwiziye qanalliri, tor betliri we ammiwi axbarat wasitiliridin eng köp orun alghan qiziq nuqtigha aylandi.

Mushu ayning 8-küni sa'et 8 din 17 minut ötkende gérmaniye fédéral parlaméntining mu'awin bashliqi pétra pa'u xanim yéshillar partiyesi teripidin teyyarlan'ghan “Shinjangda yüz bériwatqan éghir derijidiki kishilik hoquqqa dexli-teruz yetküzüsh qilmishlirini toxtitish, éniqlash we jazalash” dégen témidiki iltimasning muzakire qilinidighanliqi élan qildi.

Arqidin yéshillar partiyesi kishilik hoquq guruppisining mes'uli margaréta ba'uzé xanim öz partiyesige wakaliten sözge chiqip, iltimasni parlamént wekillirining diqqitige sundi. 

Gérmaniyediki küchlük partiyelerdin yéshillar partiyesi teripidin teyyarlan'ghan bu iltimas gérmaniye dölet tarixida tunji qétim Uyghur mesilisining resmiy shekilde hökümetning eng yuqiri orgini bolghan parlaméntta otturigha qoyulushi idi.
Magaréta ba'uzé xanim munberge chiqip, emeliy misallar bilen bashlan'ghan iltimasini sunup, mundaq dédi: 

“Prézidént xanim, xizmetdashlirim! 

- Rahile dawut, 52 yash, xelq'arada tonulghan proféssor. Uyghur medeniyitini tetqiq qilghanliqi üchün qolgha élin'ghan.

- Perhat tursun, 49 yash, alahide közge körün'gen yazghuchi, eserliride Uyghur örp-adetlirige orun bergenliki üchün qolgha élin'ghan.

- Ilham turdi, arxitéktor, amérika puqrasi bolghan bir qiz bilen toy qilghanliqi üchün qolgha élin'ghan.

- Irfan hézim, 19 yash, alahide netije yaratqan putbolchi, putbol komandisi bilen birge chet'elge chiqqanliqi üchün qolgha élin'ghan.

- Muyesser muhemmet, 37 yash, üch perzentning anisi, qazaqistan wetendashliqigha iltimas qilghanliqi üchün qolgha élin'ghan.

Xizmetdashlirim, bu isimlar peqet xitayning gherbiy-shimalidiki shinjangda rehimsizlerche héchqandaq qolgha élish buyruqi bolmastin, sot échilmastin, adwokat we a'ile-tawabi'atlirigha xewermu bérilmestin jaza lagérigha qamalghan bir milyondin köp kishilerning bir qismi.”

Ba'uzé xanim Uyghur diyarining künimizde bu zéminning heqliq igiliri bolghan Uyghurlar üchün bir lagér dölitige aylandurulghanliqini bayan qilip؛ “Men silerning bu xil éghir derijidiki insan heqlirige dexli-teruz yetküzüsh qilmishini éniq tonup yétishinglarni we bu heqte adil höküm chiqirishinglarni telep qilimen,” dédi.

Herqaysi partiyelerdin saylan'ghan parlamént ezaliri yangratqan alqish sadaliri bilen köp qétim üzülüp qalghan bu doklatta ba'uzé xanim hökümetning dölet ichi we xelq'aradiki barliq amallarni qollinip, lagérlarni taqash, jinayetchilerni éniqlash we u jinayetchilerni jazalashni telep qilidighanliqi éytti. 

Iltimasta Uyghur diyarida élip bériliwatqan türlük zorawanliq, zulum we ziyankeshlikler etrapliq tonushturulghandin kéyin gérmaniye hökümitining xitay hökümitidin töwendikidek üch ishni alahide telep qilishi tekitlen'gen:

1. Uyghur diyarigha terepsiz közetküchi we zhurnalistlarning kirishige yol qoyush, Uyghur we qazaqlarni rehimsizlerche türkümlep qolgha élishni derhal toxtitish.

2. Barliq lagér we tutup turush orunlirini taqash, tutqunlarni derhal we shertsiz qoyup bérish.

3. Yuqiriqilardin bashqa yene ilham toxti qatarliq bir qatar ziyaliylarni qoyup bérish, tutqun qilin'ghanlarning a'ile-tawabi'atlirigha ularning ehwali heqqide tepsiliy melumat bérish.

Ba'uzé xanim iltimasini “Béyjing insan heqlirini iqtisadiy tereqqiyattin töwen orun'gha qoyushi mumkin. Emma, gérmaniye we yawropa üchün insan heqliri bibahadur” dégen jümle bilen ayaghlashturdi.

Ikkinchi bolup sözge chiqqan xristi'an démokratlar birliki we xristi'an sotsiyalistlar birliki wekili mixa'él brand ependi xitayning gherb ellirige iqtisadiy zorawanliq ishlitip qalmastin, belki gherb ellirining erkinlik sistémisighimu hujum qiliwatqanliqini eskertti. Yawropaningmu “Yéngi yipek yoli” témisida bir istratégiyege éhtiyajliq ikenlikini, bu arqiliq uzun mezgil iqtisadiy we siyasiy küchini saqlap qélishi kéreklikini tekitlidi. 

U doklatida yene Uyghur diyarida rehimsizlik bilen yolgha qoyuluwatqan her xil zorawanliq hem qiynash usullirini tilgha élip, xitay hökümiti uzundin béri dunya jama'etchilikidin yoshurup kéliwatqan bundaq esebiy, insan qélipidin chiqqan qilmishlarni pash qilghan kishilik hoquq organlirigha bolghan minnetdarliqini bildürdi. 
U yene kéler ayning bashlirida gérmaniye we xitay hökümetliri arisida élip bérilidighan insan heqliri söhbitige gérmaniyening tolimu estayidilliq bilen mexsus teyyarliq qilishi we xitay bilen bolghan mu'amilide yéngi bir dewr échishi kéreklikini tekitlidi. Sözining axirida u yene yéshillar teripidin sunulghan iltimasning delil-ispatliri yéterlik, estayidilliq bilen teyyarlan'ghanliqini, xristi'an démokratlar birliki we xristi'an sotsiyalistlar birlikiningmu kéler yérim yilliq insan heqliri pilanini “Diniy erkinlik: xitaydiki din'gha ishinidighan az sanliq milletlerning kishilik hoquq ehwali” dégen témida tüzüshni telep qilidighanliqi bildürdi.

Uningdin kéyin yene gérmaniye üchün altérnatif partiyesi, sotsiyal démokratlar partiyesi, erkin démokratlar partiyesi we bashqa partiyelerning gérmaniye parlaméntidiki wekilliri arqa-arqidin söz qilip, yéshillar partiyesi teyyarlighan iltimasni qollaydighanliqini, gérmaniyening xitay bilen bolghan iqtisadiy alaqiliride hergizmu kishilik hoquqtin ibaret menggülük qimmetni qurban qilmaydighanliqini bildürüshti.

Eslide 38 minut waqit bérilgen “Shinjangda yüz bériwatqan éghir derijidiki kishilik hoquqqa dexli-teruz yetküzüsh qilmishlirini toxtitish, éniqlash we jazalash” témisidiki iltimas muzakirisi 48 minut dawamliship tolimu qizghin munazirilerge sehne boldi.

Biz dunya Uyghur qurultiyining re'isi dolqun eysadin gérmaniye hökümiti tarixida künsayin küchiyiwatqan Uyghur mesilisige köngül bölüsh ehwali heqqide közqarashlirini soriduq. U özining gérmaniye puqrasi bolush süpiti bilen gérmaniyening shundaqla gherb démokratik dunyasining Uyghurlar mesiliside ijabiy qedemler éliwatqanliqini bildürdi.