Японийә мәтбуати мақалиси: “хитай-иранлиқларниң әң йеқин дости”

Японийәдә чиқидиған “һәптилик хәвәрләр” журнилиниң 16-февралдики саниға мәзкур журналниң мухбирлиридин оем машуниң “оттура шәрқтә пулаңлаватқан хитай-иран шерин ай пануси” намлиқ сиясий иқтисад мақалиси елан қилинди.

Мәзкур мақалидә асаслиқи иран, хитай вә сәуди әрәбистан оттурисидики дипломатик мунасивәтләргә баһалар берилгән болуп, буниңда йәнә уйғур мәсилисиму алаһидә тилға елинған.

Мухбир оем машу мақалисидә алди билән өткән йили америка вә ғәрб әллири иранға йүргүзгән иқтисадий ембаргони бикар қилинғандин кейин, буниңдин устилиқ билән пайдиланған хитай дөлитиниң ирандин көпләп иқтисадий нәпкә еришкәнликини билдүрүп, бу һәқтә өзиниң бир қисим анализлирини бирләп-бирләп оттуриға қойиду.

Хитай-иран мунасивити һәққидә тохталған аптор мақалисидә: “2015-йили иранға йүргүзүлгән иқтисадий җаза бикар қилиниш билән тәң хитай рәиси ши җинпиң өткән йилиниң ахири иранда зиярәттә болди. Иран президенти һассан роһаний билән теһранда тәпсилий сөһбәтләшти. Икки тәрәп 25 йиллиқ күчкә игә болған 17 түрдә келишим һасил қилип,һассан роһаний икки дөләт сода соммисини тарихтин буянқи әң юқири чәккә йәткүзди. Бу ялғуз иқтисадий түрләр бойичә түзүлгән келишимләр болмастин, бәлки буниң бир қисми һәрбий тохтамлар иди” дәйду.

Мухбир оем машу икки дөләт арисида түзүлгән келишимләрниң бир қисмини алаһидә тилға елип өткәндә, хитай иранниң тинчлиқ үчүн ишлитидиған ядро енергийә қурулушиға,иран болса хитайниң “бир бәлвағ бир йол” иқтисад пиланиға ярдәмдә болидиғанлиқиға вәдә қилған.

Мақалидә хитай дөлитиниң иранға қилған түрлүк ярдәмлири тәпсилий көрситилгән болуп, буниңда 2009-йили иран хәлқара җәмийәтниң иқтисадий җазасиға учриғанда,
Хитай ирандин нефит импорт қилишни тохтатмиған шундақла иран билән мәхпий келишим һасил қилип, оттура шәрқтики сода ишлирида иран банклиридин пайдиланған.

Хитайниң америкиға қарши туруш җәһәттики һәрикитидә иран билән бирдәкликиниң мәвҗутлуқини тәкитлигән аптор мақалисидә: “хитай, иран билән бирликтә америкиға қарши туруш пикридә болғанлиқи үчүн ирақ билән афғанистанға ярдәм бәргән” дәйду.

Мақалидә иранниң һәрбий ишлиридин хәвәрдар әрбабларниң бу җәһәттә ашкарилиған бәзи бир учурлириғиму орун берилгән болуп, униңда дейилишичә, хитай иранниң бәзи бир чоң типтики һәрбий қурулуш әслиһәлирини ясап беришкә һөддә қилған шундақла иранниң 2008-йилидин башлап елип бериватқан ядро атом енергийиси тәтқиқатини хитай уран билән тәминлигән.

Хитайниң учур мәнбәлиридә көрситилишичә, пүтүн хитайда йәттә чоң уран кани мәвҗут болуп, буниңдики уранниң запас миқдари вә йиллиқ ишләпчиқириши әң алдида туридиған уран кани уйғур районниң ели наһийисидә икән.

Мәркизи лондондики әнглийә хан ордиси хәлқара тәтқиқат мәркизиниң мутәхәссиси санам бакирниң қаришичә, хитай билән иран арисида илгиридин тартипла мәхпий һәрбий келишимләр түзүлгән болуп, хитай бу келишимләргә асасән иранға һәрбий җәһәттин изчил ярдәм берип кәлгән.

Мутәхәссис санам бакирниң ейтишичә, иранниң шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилатиға әза болушни тәләп қилиши, хитай үчүн әң муһим болуп, хитай йеқин кәлгүсидә шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилатини шималий атлантик әһди тәшкилатиға охшаш өзиниң йетәкчиликидики күчлүк һәрбий тәшкилат қилип қуруп чиқмақчикән.

Бирақ, японийәдики хитай ишлири көзәткүчилиридин арима ямада бу һәқтә тохтилип: “шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилатиниң иқтисадини асаслиқи хитай билән русийә өз үстигә алған. Шуңа һазирқи вақитниң өзидә бу икки дөләт иқтисадиниң аҗизлишиши әлвәттә шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилатиниң тәрәққиятиға бәлгилик тәсир көрситиду дәп қараймән” деди.

Мақалидә аптор: “әгәр хитай иранни һәрбий җәһәттин күчлүк қоллап бәрсә, у чағда иранниң сәуди әрәбистанға болған қаршилиқи күчийиду. Буниң билән оттура шәрқтики уруш оти көплигән дөләтләргә тутушуп, хитайниң бу райондин алидиған 70% нефити тохтайду. Шуңа хитай иранниң тинч болушини халайду” дегән.

Аптор мақалисидә хитай дөләт рәиси ши җинпиңниң өткән йилиниң ахири бирла вақитта арқа-арқидин сәуди әрәбистан билән иранда зиярәттә болушини бу икки дөләт арисидики тәңпуңлуқни сақлаш йүзисидин дәп қариған.

Ши җинпиңниң шу қетимқлиқ сәпиридә сәуди әрәбистан билән иранға көпләп мәбләғ салғанлиқи мақалидә алаһидә әскәртип өтүлгән болуп, японийәдики бир қисим көзәткүчиләрниң қаришичә, хитайниң оттура шәрққә салған бу хил мәбләғлири наһайити хәтәрлик дәп қарилидикән. Бу хилдики қараштикиләрдин арима ямада бу һәқтә тохтилип: “оттура шәрқтики дөләтләрдики диний мәзһәп тоқунуши вә миллий зиддийәттин келип чиқиватқан уруш-маҗралар ахирлашмиған бир вақитта, бу районға мәбләғ селишниң өзини хитайниң иқтисадий үчүн хәтәрлик дәп қараймән” деди.

Мақалидә ши җинпиңниң сәуди әрәбистан падишаһи салман билән йәмән,сүрийә вәзийити һәққидиму өз-ара сөһбәт елип барғанлиқи оттуриға қоюлған.

Аптор мақалисиниң ахирида, хитайниң сәуди әрәбистан вә иран билән болған мунасивәтлиригә баһа берип:“сәуди әрәбистан билән 1990-йилдин башлап дипломатик мунасивәт орнатқан хитай қаримаққа сәуди әрәбистан билән йеқиндәк көрүнсиму, лекин, әмәлийәттә иранға бәкрәк йеқин. Сәвәби хитай 1990-йиллардин кейин уйғур аптоном районида йүз бәргән уйғурларниң барлиқ һәрикәтлирини сәуди әрәбистан билән мунасивәтлик дәп қариған. Сәуди әрәбистан сүнний мәзһәбидә болғанлиқи сәвәбидин хитай улар сүнний мәзһәбидики уйғур мусулманлириниң барлиқ һәрикитини қоллайду дәп чүшәнгән вә сәуди әрәбистанға бәкрәк диққәттә болған. Бирақ, иранни шиә мәзһәбидә болғанлиқи үчүн уйғурларға ярдәм қилмайду дәп қариған” дәйду.

Бирақ, мәккидики уйғур журналист сираҗидин әзизи сәуди әрәбситан болсун вә яки шу йәрдә һиҗрәттә яшаватқан уйғурлар болсун, уларниң уйғур мустәқиллиқ һәрикити билән һечқандақ алақисиниң йоқлуқини илгири сүрди.

Юқириқи аваз улинишидин тәпсилатини аңлаң.