Uyghurlar duch kéliwatqan zulumgha islam dunyasining süküt qilishi ghulghula qozghimaqta

Muxbirimiz eziz
2018.12.06
lager-sim-tosuq-dawanching.jpg Ürümchi bilen turpanning ariliqigha sélin'ghan chong tiptiki “Terbiyelesh lagéri” ning bir yandin körünüshi. 2018-Yili 4-séntebir, dawanching.
REUTERS

Bir qisim mutexessisler Uyghurlar duch kéliwatqan hazirqi siyasiy teqibni “Uyghur jem'iyiti tarixtiki eng zulmetlik dewrni bashtin kechürmekte” dep teswirlewatqanda, Uyghurlarning heq we hoquqlirini qoghdash hemde Uyghurlargha yardemde bolush chuqanlirining barghanséri köplep otturigha chiqiwatqanliqi melum. Emma xelq'arada ewj élishqa bashlighan bu chuqanlar Uyghurlar bilen étiqad birlikige ige bolghan islam elliridin asasen chiqmidi. Shu sewebtinmu bu mesile izchil xelq'arada muhakime témiliridin biri bolup kelmekte.

Bu yil séntebir éyida amérika tashqi ishlar ministiri mayk pompyu Uyghurlarning milyonlap lagérlargha solinishi heqqide iran islam jumhuriyitining aliy rehbiri ayatolla xaménini keskin tenqid qildi. U bu heqte söz qilip “Özini islam dunyasining rehbiri dep qarap kéliwatqan bir kishi (özidin néfit sétiwalghuchi chong xéridar bolghan) xitayda yüz minglap musulmanning ziyankeshlikke uchrishigha süküt qilip turuwatidu” dédi.

Shuningdin buyan amérika bashchiliqidiki Uyghurlarning heq-hoquqlirini himaye qilish herikitige kanada, en'gliye, gérmaniye, firansiye qatarliq köpligen gherb döletliri oxshash bolmighan derijide ishtirak qilip keldi. Shuning bilen birge amérika bashchiliqidiki bu heriketke islam dunyasining awaz qoshmay turuwalghanliqi herqachan amérika hökümiti ötküzgen her xil yighinlarda otturigha qoyulup kelmekte.

4-Dékabir küni ötküzülgen “Xitaydin kéliwatqan xirislar” témisidiki guwahliq bérish yighinidimu amérika kéngesh palatasining ezasi marko rubyo nuqtiliq qilip xitayning hazir soda we iqtisad amilini wasite qilghan halda dunyagha özning hakimmutleqliq asasidiki diktatorluqini kéngeytiwatqanliqini, Uyghurlarning bu jehette eng tipik qurbanliq bolup kétiwatqanliqini tekitlidi.

Shuninggha ulapla, xitayning siyasiy jughrapiye we iqtisad kozirini oynitish arqiliq xelq'aradiki démokratiye, insan heqliri we bashqa dunyawi ölchemlerni buzup kéliwatqanliqini, shu qatarda islam dinigha étiqad qilidighan Uyghurlarning éghir ziyankeshlikke uchrawatqanliqi heqqide köpligen pakitliq matériyallar otturigha chiqqan turuqluqmu islam elliridin Uyghurlar toghriliq héchqandaq inkas chiqmighanliqini bayan qildi.

Bu qétimqi yighinda amérika kéngesh palatasining ezasi gory gardnérmu amérika hökümitining islam elliri bilen Uyghurlar mesiliside ortaq pikirge hemde heriket hemkarliqigha kélishining muhimliqini tekitlidi. Shuningdek bu mesililerni alayiten yighin ehlining diqqitige sundi.

Islam ellirining Uyghurlar mesiliside süküt qilishi toghrisida herqaysi axbarat wasitiliridimu türlük mulahiziler otturigha chiqmaqta. Oqurmenler sani birqeder köp bolghan “Diplomat” gézitining 4-dékabir sanigha bésilghan medine bakayéwa imzasidiki “Musulmanlar dunyasi Uyghurlargha kéliwatqan külpet aldida gacha bolmaqta” serlewhilik maqale ene shularning biridur.

Maqale aptorining pikriche, hazirgha qeder Uyghurlarning milyonlap lagérlargha qamilishi hemde bu jaylarda ularning qandaq qabahetlik ziyankeshlikke uchrawatqanliqi heqqide türlük melumatlar otturigha chiqqandin buyan amérika, gérmaniye, firansiye qatarliq gherb döletliri xitay hökümitini lagérlarni tézdin taqash, siyasiy we diniy qalpaq kiydürülüp qamaqqa élin'ghanlarni qoyuwétishke chaqirghan. Emma ottura sherq yaki islam dunyasidin buninggha qarita inkas chiqmighan. Peqet bombay shehiride we bangladishta birer yüzche musulman ammisi kochigha chiqip, Uyghurlarni himaye qilish heqqide namayish qilghan.

Maqale aptori bu heqtiki sewebler heqqide toxtilip “Islam dunyasi daniyediki muhemmed peyghemberning karton resimini sizish weqesi yaki isra'iliye-pelestin toqunushi heqqide köplep pikir qilghan idi. Emdilikte Uyghurlar heqqide némishqa jim turuwalidu?” dep so'al qoyidu. Shuningdek bu heqte amérikidiki dangdar islam alimliridin ömer sulaymanning jawabini neqil keltürüp “Musulmanlar dunyasi Uyghurlarning zor kölemde tutqun qilinishigha qarita pütünley biperwa boluwaldi. Külkilik yéri shuki, Uyghurlar din jehette musulman bolghanliqi üchünla xitaydiki lagérlarda qiynaqqa uchrawatidu, emma musulmanlar dunyasi bu Uyghurlarni musulman qatarida körmeywatidu. Shunga ular üchün yaqa yirtish ularning yadighimu kelmeywatidu” deydu.

Emma maqale aptorining qarishiche, buningdiki yene bir muhim seweb asiya, afriqa we ottura sherqtiki islam dunyasining iqtisadiy jehette ghayet zor derijide xitaygha tayinip qélish weziyiti musulmanlar dunyasidiki dahiylarning qandaq chot soqushini belgileydighan eng muhim amil hésablinidu. Bu jehette xitay hökümiti afriqigha 60 milyard amérika dolliri, ereb döletlirige 20 milyard amérika dolliri qimmitide meblegh salghan. Hetta afriqidiki namratraq döletlerge waqti kelgende bu qerzlerni qayturmisimu bolidighanliqidin bésharet bergen. Shu sewebtin meyli b d t bolsun yaki bashqa xelq'araliq sorunlarda bolsun herqachan Uyghurlarning gépi chiqqan haman bu döletler derhal xitay hökümitini yaqlap otturigha chüshidu.

Gérmaniyediki “Yawropa sherqiy türkistan birliki jem'iyiti” ning re'isi, d u q diniy ishlar bölümining mudiri turghunjan alawudun bolsa bu mesilide iqtisadiy jehettiki munasiwettin bashqa islam döletlirining özidiki mesilini oylashmay turup, ularning Uyghurlar heqqidiki meydanini chüshinish qiyin'gha chüshidighanliqini tekitleydu.

Maqalida otturigha qoyulghan yene bir muhim nuqta herqaysi islam ellirining hökümetliri xitayni himaye qilish bilen birge, bu döletlerdiki awam puqralarni Uyghurlarning qandaq ziyankeshlikke uchrawatqanliqidin yaxshi xewerdar, dep ketkili bolmaydiken. Buning bir inkasi erebche axbarat wasitiliride Uyghurlar uchrawatqan zulum kemdin-kem tilgha élinidiken. Bu jehette “El jezire” din bashqa tüzükrek xewer yaki melumatlar bergen erebche gézit-zhurnallarmu yoqning ornida iken. Gerche xitay hökümitining barliq xewer menbelirini qattiq kontrol qilishini buninggha qoshumche bir seweb qilip körsitishke bolsimu, ereb elliridiki axbarat wasitilirining hökümetning kontrolluqida bolushi seweblik Uyghurlar heqqidiki melumatlargha orun bérilmesliki yenila muhim seweb iken.

Turghunjan alawudunmu bu mesile heqqide pikir qilip “Biz musulmanlar dunyasigha Uyghur dawasini yéterlik anglitip kételmiduq, dep qaraymen” deydu. Shuningdek Uyghur jama'itining islam eqidisi boyiche ish körmigen islam döletlirini islam dinigha tengleshtürüp qoyushtek uqum xataliqidin saqlinishi lazimliqini tekitleydu.

Melum bolushiche, yéqindin buyan malayshiya hökümiti Uyghurlar mesilisi heqqide xitay bilen xélila ashkara tutishiwatqan bolup, ularning 20 milyardliq xitay meblighini ret qilish bilen birge kelgüside téximu zor heriketlerde bolushi, shuningdek téximu köp musulman döletlirining uninggha egishishi ümid qilinmaqta iken.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.