Xitay kurdistanning musteqil bolushini xalamdu?

Iraqning shimalidiki kurdistan rayoni 25-séntebir küni référéndum, yeni omumi xelq awaz bérish élip bérip, kurdistan iraqtin ayrilip musteqil bir dölet bölishi kérekmu yaki iraq döliti qarmiqida turuwérishi kérekmu dégen'ge qarar berdi. B b s ning bu heqtiki xewiridin qarighanda, düshenbe künidiki référéndum, yeni omumi xelq awaz bérish iraq shimalidiki kurdistan rayonigha tewe 3 wilayet hem shundaqla nöwette kurdistan armiyisi teripidin kontrol qiliniwatqan kerkük qatarliq rayonlarda élip bérilghan. Référéndumgha xelq qizghin awaz qoshqan bolup, ashkarilan'ghan statistikiliq melumatlardin référéndumgha qatnashquchilarning 92 pirsentining musteqil bolushni tallighanliqi melum bolmaqta.

Analizchilarning qarishiche, gerche bu référéndum xelq'arada héchqandaq qanuni bir küchke ige bolmisimu, emma u kurdlarning uzun yilliq musteqilliq dawasi üchün muhim bir burulush nuqtisi bolup hésablinidiken. U shundaqla kurdlarning baghdat hökümitige qarshi qollinidighan bir koziri bolup qalidiken.

Bu référéndum xelq'araning diqqitini qozghash bilen birge iran, türkiye qatarliq döletlerning küchlük qarshiliqigha duch keldi. Türkiye jumhur re'isi rejep tayip erdoghan bu référéndumni qattiq eyiblidi. Erdoghan eger kurdistan musteqilliq herikitini dawam qilsa, rayon bilen bolghan barliq alaqilirini üzidighanliqini agahlandurdi. 

Amérika tashqi ishlar ministirliqi bu heqtiki bayanatida “Référéndum rayonda muqimsizliq yaritip, kurdistan rayoni we xelqige qiyinchiliq tughduridu, dep qaraymiz” dédi.

Xewerlerdin melum bolushiche, kurdistan musteqilliq herikiti ottura sherqtiki muqimsizliq weziyiti, bolupmu atalmish “Islam döliti teshkilati” gha küresh munasiwiti bilen kurd qoralliq küchlirining “Islam döliti teshkilati” gha qarshi qilghan urushi seweblik zor küch qazan'ghan bolup, nöwette uning musteqilliq chüshining ré'alliqqa aylinishi üchün xelq'araning qollishigha érishishi intayin muhim iken. Nöwette, birleshken döletler teshkilati xewpsizlik kéngishining 5 da'imiy ezasining biri bolghan xitayning bu mesilidiki pozitsiyisi diqqet qozghimaqta. 

Xitay tashqi ishlar ministirliqi bayanatchisi lukang düshenbe küni bu heqtiki bayanatida, “Xitay hökümiti iraqning igilik hoquqini, zémin pütünlükini qollaydu. Biz alaqidar tereplerning mesilini di'alog arqiliq hel qilishini, tarixi we emeliy pakitlarni nezerde tutqan asasta iraqning we shundaqla rayonning muqimliqini birlikte qoghdishini ümid qilimiz” dégen. 

Biraq, isra'iliyediki ashkélon siyasiy bilimler instituti oqutquchisi, doktor mordéchay chaziza isimlik xitay ishliri tetqiqatchisi “Isra'iliye xewerler” tor bétide élan qilghan maqaliside xitay hökümitining kurdistan musteqilliqidiki pozitsiyisini mulahize qilghan. Uning éytishiche, xitay öz ichidiki teywen, Uyghur rayoni we tibet rayonidiki bölgünchilik heriketlirige bir tesiri bolup qélishtin ensirigenliki üchün hazirghiche mushu xildiki milliy musteqilliq, bölgünchilik heriketlirige qet'iy qarshi turup kelgen. Biraq, kurdistan musteqilliqining xitay üchün hem paydiliq hem ziyanliq terepliri bar bolup, xitay ikkilinish ichide iken. 

Türkiye hajettepe uniwérsitétining oqutquchisi, xitay ishliri mutexessisi doktor erkin ekrem ependi bu heqte mulahize yürgüzüp, iraq merkizi hökümiti 3 ke bölünüp ketken iraqni qayta birleshtürüshke ajizliq qiliwatqan bir shara'itta xitayning öz menpe'etini qoghdash yolini tallaydighanliqini éytti. 

Amérikadiki panoma instituti oqutquchisi, doktor dru glednéy ependi bizning bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilip, xitayning jenubiy sudandiki musteqilliq heriketlirini qollighanliqini misal keltürüp, uning belki kurdistannimu qollishi mumkinlikini bildürdi. U sözide: “Xitay adette bölgünchilik heriketlirini qollimaydu. Biraq u jenubiy sudanning musteqilliq heriketlirini qollighan. Buning sewebi, énérgiye menbesi, néfit qatarliq menpe'etlirini qoghdash üchün idi. Shunga xitayning bu qétim kurdistan mesilisidiki pozitsiyisimu shundaq bolidu. Chünki musteqil bir kurdistan xitay üchün köprek paydiliq bolushi mumkin. Shunga menche xitay kurdlar üchün bir mesile emes. Mesile, kurdistan rayoni etrapidiki türkiye, iran, süriye we iraq hökümetliri” dédi.

Derweqe, isra'iliyelik mutexessis doktor mordéchay chazizaning mulahize qilishiche, yéngi we dostane bir kurdistan dölitining qurulushi xitayning ottura sherqtiki tesirini ashurushigha paydiliq bolup, hazirghiche bolghan ariliqtimu nurghun xitay shirketliri kurdistan rayonigha nurghun meblegh salghan. Uning üstige béyjing hökümiti kurdlarni ottura sherqte “El-qa'ide” we “Islam döliti teshkilatliri” gha qarshi turushta muhim dep qarash bilen birge yene, “Kurdlarni Uyghur bölgünchiler we Uyghur teshkilatlirini qollap kelgen türkiyege qarshi bir kozir”, dep qaraydiken. 

Doktor erkin ekrem ependimu sözide, xitay hökümitining bu kurd kozirini taki 2009-yilidin béri türkiyege qarshi oynap kelgenlikini bildürdi. 

Yuqiridiki isra'iliyelik mutexessisning qarishiche, eger kurdistan musteqilliqqa érishken teqdirde uning yene xitaygha ziyanliq tereplirimu bar bolup, birinchisi, rayonda muqimsizliq kélip chiqip, xitayning meblighi ziyan'gha uchrishi mumkin iken. Shuning bilen birge, Uyghurlar we tibetlerningmu musteqilliq kürishini küchlendürüwétishi mumkin. Hem shundaqla xitayning kurdistan musteqilliqigha qarshi türkiye, iran, süriye we iraq qatarliq döletler bilen bolghan munasiwitigimu soghuqchiliq sélishi mumkin iken. 

Isra'iliyelik tetqiqatchi mordéchay chaziza bu heqte mundaq dégen: “Xitayning kurd mesilisidiki ikkilinishi hel bolmaydighan ish emes. Chünki xitay aghzida kurdistan dölitige qarshi turup oxshash waqitta yene bu döletning bash kötürüp chiqishigha ruxset qilidu. Chünki xitay bu taktikisini ottura sherqte köp ishletken.” 

Erkin ekrem ependi bundaq ehwalda xitayning her waqittikidek aldigha rusiyeni chiqirip qoyup, perde arqisigha ötüwélishi mumkinlikini bildürüsh bilen birge, meyli némila bolsun, kurdistan musteqilliqining Uyghurlarnimu öz ichige alghan dunyadiki barliq musteqilliq kürishi qiliwatqanlargha tesir körsitidighanliqini bildürdi.