Москвада өткүзүлгән юмилақ үстәл йиғинида хитайдики җаза лагерлири аңлитилди

Кейинки вақитларда уйғур елидики җаза лагерлириға қарши һәрикәтләрниң дуняниң башқиму мәмликәтлири билән бир қатарда русийәдиму елип бериливатқанлиқи мәлум болмақта. Мәзкур наразилиқ һәрикәтлири һәр хил шәкилдә вә даиридә өткүзүлүватқан болуп, уларда хитайниң уйғур елидики уйғур, қазақ вә башқа түркий-мусулман йәрлик хәлқләргә қарши йүргүзүватқан бастуруш сиясәтлири әйибләнмәктә.

Игилишимизчә, икки айдин буян русийәниң москва, қазан шәһәрлиридики уйғур, өзбек, татар қатарлиқ милләтләр җаза лагерлириға қарши ялғуз кишилик намайишларни өткүзгән. Уларни уюштурғучилар көләмлик намайиш өткүзүш һәққидә йәрлик һөкүмәт орунлириға бир нәччә қетим әрз сунған. Даириләр дәсләп рухсәт бәргән болсиму, әмма намайиш вақти йеқинлашқанда һәр хил сәвәбләр билән уларниң намайишини тосқан. 

Әнә шундақ сәвәбләр түпәйлидин йеқинда русийәдики бир қанчилиған җәмийәтләр рәһбәрлири бирликтә москва милләтләр өйидә юмилақ үстәл йиғинини уюштурған. “хитай мусулманларға қарши турмақта” дәп аталған мәзкур паалийәтни москвадики уйғурларниң миллий-мәдәнийәт бирләшмисиниң мәсули шәриф әхмәтоф вә тонулған өзбек кишилик һоқуқ қоғдиғучиси, мәркизий асия сиясий көчмәнләр җәмийитиниң президенти бәһрам һәмрайеф уюштурған. Униңға кишилик һоқуқ институтиниң мудири валентин гефтер, уйғурларниң миллий-мәдәнийәт бирләшмисиниң әзаси һәмраҗан зайитоф, хәлқара адвокат тимофей широкоф, шундақла тонулған русийәлик паалийәтчи вә һоқуқ қоғдиғучилар қатнашқан.

Русийә уйғурлири миллий-мәдәнийәт бирләшмисиниң мәсули шәриф әхмәтоф уйғурларниң коммунист хитай һакимийити тәрипидин тәқиблиниш тарихи, һазирқи вақиттики тәқибләшләр даириси һәмдә йиғивелиш лагерлириниң мәқсити һәққидә тохталди. У йәнә уйғурларниң бүгүнки вәзийитини русийә җамаәтчиликигә үзлүксиз йәткүзүп турушниң муһимлиқини билдүрди. У йәнә бу йөнилиштә русийәниң инсан һәқлири тәшкилатлири билән һәмкарлишишниң муһимлиқини тәкитлиди. 
Радийомиз зияритини қобул қилған мәркизий асия сиясий көчмәнләр җәмийитиниң президенти бәһрам һәмрайеф әпәнди русийә даирилириниң уйғур мәсилисидики мәвқәси һәққидә тохтилип, мундақ деди: “русийә даирилири даим чоң хитай дөлити алдида өзини мулайим вә яхши қилип көрситишни халайду. Әмәлийәттә русийә мәмурийитигә һәр қандақ бир намайиш яқмиғанлиқтин уни иккинчи пиландики иш сүпитидә қобул қилиду һәм пәйдин-пәй буниңға рухсәт бәрмәсликкә тиришиду. 9-Февралға бәлгиләнгән намайишимизни москва мәмурийити шундақ мәни қилған иди. Шундақтиму мән 22-февралға йәнә әрз сундум. Әмма йәнә шундақла җаваб болиду дәп ойлаймән. Мән уларни мубада рухсәт бәрмисәңларму бәрибир бу күни көп адәм намайишқа чиқиду, дәп агаһландурдум. Улар ойлинип көрсун. Шу нәрсә тәбиийки, мубада ислам дөләтлири бу мәсилигә нисбәтән актип позитсийәни тутқан болса, хитайниң уйғурларға қаратқан тәқибләш сияситини паш қилиш паалийәтлиригә рухсәт елишқа болар иди. Әмма шундақтиму һазир мусулман хәлқләр уйғур мусулманлириниң тәқдиридин қаттиқ әнсиримәктә. Шуниң үчүн һөкүмәт рухсәт бәрмисиму, хәлқ намайишқа чиқиду.” 
Игилинишичә, йеқинда русийә ташқи ишлар министири сергей лавроф уйғур елидики “сиясий тәрбийиләш лагерлири” дин бихәвәр икәнликини билдүргән иди. Русийәниң “настояшейе время” тор бетидә елан қилинған “лавроф: мән хитайдики қайта тәрбийиләш лагерлири һәққидә билмәймән, әмма шинҗаңда миңлиған диний радикалчилар” намлиқ мақалида сергей лавроф мундақ дегән: “мән бу һәқтә билмәймән. Мән йеқиндила американиң бу мәсилини актип қоюватқанлиқини оқудум. Биз башқа әлләрниң ички ишлириға арилашмаймиз, бизниң хитай билән өз-ара һөрмәт қилиш принсипимиз бар.” 
Зияритимизни қобул қилған русийә уйғурлириниң миллий-мәдәнийәт бирләшмисиниң мәсули шәриф әхмәтоф әпәнди мундақ деди: “русийә хитай билән истратегийилик дост. Путинниң секретари ‛хитайниң иши өзиниң ички иши, униңға арилашмаймиз‚ деди. Ташқи ишлар министири лавроф буни тәкрарлиди. Москвадики аһалә лагерлар һәққидә билмәйду. Буни тәшвиқ қилиш керәк. Мәсилән, яшлар хитайниң сибирийәни бесип еливатқанлиқини билиду. Лекин уйғурлар мәсилиси бу йәрдә кәң тарқалмиди.”

Шәриф әхмәтофниң ейтишичә, русийәдә уйғурлар көп әмәс икән. Москва шәһири һәм униң әтрапида 400-500 әтрапида уйғур болсиму, улар чечилаңғу һаләттә яшайдикән. Уйғурлар уюштурған паалийәтләргә көп болса 150 әтрапида уйғурни йиғиш мумкин болуп, уларниң мутләқ көп қисми уйғур хәлқиниң бүгүнки тәқдири һәққидә хәвәрсиз икән. Шәриф әхмәтоф шу сәвәбтин уйғур мәсилисини аһалә арисида тәшвиқ қилишниң интайин муһим икәнликини тәкитлиди.