“Bügünki pakistan” tehriri: Uyghurlar téximu köp manga oxshash insanlar bilen alaqe baghlishi lazim

Xelq'arada Uyghur mesilisining tonulushigha egiship xitay özi bilen hemkarliq ornatqan, iqtisadi nisbeten ajiz, démokratik sistémisi anche mukemmel bolmighan bir qisim döletlerge bésim ishlitip, ularning metbu'atlirida xitay kommunist hökümitige qarshi her qandaq uchurlarni chekleshke urunup keldi. Melumki, xitayning bu telipini ijra qilip kéliwatqan döletlerning biri - pakistan. Emma yéqindin buyan “Bügünki pakistan” gézitining in'glizche tor bétide kanadadiki Uyghur pa'aliyetchilerdin ruqiye turdush xanimning xitay hökümitining Uyghurlargha yürgüzüwatqan bésim siyasetlirini pash qilghan maqaliliri élan qilindi. Bu ish Uyghurlarni xursen qilghan we heyran qaldurghan bolsa, xitay hökümitini rahetsiz qilghanliqi melum. Undaqta, “Bügünki pakistan” géziti qandaq bolup Uyghur mesilisige orun bérip qaldi? bu heqte pakistandiki mezkur gézitning tehriri usman xan tahir radiyomiz ziyaritini qobul qildi.

Muxbir: hörmetlik usman xan ependi, ziyaritimni qobul qilghiningizdin xursen boldum. “Bügünki pakistan” 30-awghust sanida ruqiye turdush xanim yazghan “Xitayning bérlin témi” namliq maqalige orun berdinglar, Uyghurlarning xitay hökümiti teripidin qattiq teqibge éliniwatqanliqi yorutulghan bu xildiki maqalilerge orun bérishinglarda alahide bir seweb barmu ? 

Osman xan: men ruqiye xanimning bu maqalisini deslep “Médi'om” blogida kördüm we bu maqalini eger metbu'atlarda élan qilsa téximu köp oqurmenliri bolidu, dégen meqsette ruqiye xanim bilen alaqileshtim. Méning ijtima'iy alaqe wasitiliride bir qanche Uyghur dostlirim bar. Til perqimiz bolghachqa dawamliq in'gliz tilida sözlisheleydighan Uyghurlarni izdeshke tirishimen, chünki méni dawamliq rahetsiz qilidighini shuki, biz pakistanda keshmir mesili, pelestin we süriyelikler uchrawatqan mesililerni sözleymiz, mulahize qilimiz, emma ulargha oxshash hetta ulardin éghir bésimlargha uchrawatqan Uyghurlarning, sherqiy türkistanning héchqachan gépini qilmaymiz. Méning qarishimche, Uyghurlarning mesilisimu pelestin, misir, éraq, süriyeliklerge oxshashla muhim mesile, biz bu mesilige köngül bölüshimiz we buninggha ipade bildürüshimiz kérek, eger hökümetler we resmiy axbaratlar buninggha inkas qayturmisa, manga oxshash muxbirlar Uyghur mesilisini yorutushi kérek, dep oylaymen.

Muxbir: Uyghur mesilisige qiziqishingizgha néme seweb boldi? qandaq tonushtingiz? 

Osman xan: men Uyghurlar heqqide nurghun maqalilerni oqup kéliwatimen. Men ilgiri xitayning jyangshi ölkisidiki amérika onwérstétida oqughan. U yerde bir Uyghur achqan réstoranda künde dégüdek tamaq yeyttim. U ashxanida özümni nahayiti xatirjem, öz öyümdikidek rahet hés qilattim. Ashxanining xojayini hesen bilenmu dost iduq. U bekmu semimiy insan idi. Uningdin Uyghurlardiki chin islam eqidisini hés qildim.

Muxbir: Uyghur éligimu bérip baqtingizmu ? Uyghurlar bilen biwasite uchrishish pursetliri boldimu?

Osman xan: ürümchige bardim nurghun Uyghur ashxanilirida mezzilik Uyghur ta'amlirigha éghiz tégish pursiti boldi, nurghun Uyghurlar bilen tonushtum we bu arida étiqadimiz oxshash bolghachqimu nurghun terepte ortaqliqimiz barliqini hés qildim. Shuningdin kéyin Uyghurlargha qiziqtim, téximu chüshinish pursetliri boldi.

Muxbir: démek Uyghur ta'amliri sizni Uyghurlargha tonushturghan ikende? 

Osman xan: shundaq désemmu xata emes, men bu arida kichik bir hékayini sözlep ötüshni toghra körüwatimen. Men xitayda oqushumni püttürüp, ningbo shehiride waqitliq ish tapqan idim. Bir küni méhmanxana aldida halal belgisini ésip kawap sétiwatqan birini kördüm we bérip uninggha "essalamu'eleykum" dep körüshtüm, umu shundaq heyranliq bilen salamlashti. We özining shinjangdin kelgen Uyghur ikenlikini éytti. Xitaychem anche yaxshi bolmighachqa küp paranglishalmighan bolsaqmu, emma kawapni yep bolup uninggha pul tengliginimde u pulni qet'iy alghili unimidi. U, men bilen tonushqanliqidin bek xushal idi, "biz qérindash tursaq, sendin pul alsam bolmaydu" dep turuwaldi. Bu kichikkine ish manga bekmu tesir qildi. Uning semimiyliki mende bek chongqur tesir qaldurdi. Shundin kéyin Uyghurlar heqqide izdinishke bashlidim. Her xil matériyallardin sherqiy türkistanning ilgiri musteqil dölet ikenlikini, Uyghurlar yüzliniwatqan mesililerni tepsiliy ögendim. Lékin nurghun pakistanliqlarmu xitaygha, Uyghur élige baridu, ular u yerde Uyghurche tamaqlarni yep, qaytip kélidu, emma Uyghurlar heqqide gep qilmaydu, xitay üchün gep qilidu. Hazir emdi hemme yerde rohin'ga musulmanliri heqqide gep qiliwatimiz, emma méni epsuslanduridighini Uyghurlarni héch tilgha almasliqtur. 

Muxbir: Uyghurlar mesilisini tilgha almasliq pakistan axbarat sahesi bilen hökümitidila mewjutmu yaki pakistan xelqimu bu mesilige oxshash süküt qilamdu?

Osman xan: pakistandiki axbaratni alsaq, pakistan axbarati bir qeder erkin hésablinidu, emma pakistan, xitay bilen bolghan munasiwitige tesir yetküzmeslik üchün bu mesililerni yorutushta intayin passip. Xelqni alsaq, Uyghur mesilisi heqqide héchqandaq chüshenchisi yoq, chünki bu heqte uchurlar nahayiti cheklik, izden'güdek matériyalmu kem bolghachqa, omumen xelq Uyghurlarni heqiqiy chüshenmeydu. Uyghurlar heqqide özüm maqale yazsammu bolatti, lékin Uyghurlarning özliri yazghan maqale xewerler arqiliq Uyghur mesilisini téximu janliq anglatqili bolidu dep oylap, in'glizche yéziwatqan Uyghur yazarlarni izdidim.

Muxbir: xitay bilen pakistan intayin yéqin munasiwette, bundaq halette metbu'atinglarda Uyghurlarning ré'al mesililiri yorutulghan maqalilargha orun bérish bilen siz yaki gézitinglar birer bésimgha uchridimu?

Osman xan: hazirche shexsen özüm uchrimidim, belkim bésim bölishi mumkin. Chünki, yéqinda ruqiyening maqalisi “Bügünki pakistan” da chiqqandin kéyin, arqidinla yene bir Uyghur ziyaliysi enwerningmu bir maqalisi türkche metbu'atta élan qilindi. Qisqa waqit ichide arqimu-arqa élan qilin'ghan bu maqaliler xitay hökümitini rahetsiz qilghanliqi we pakistandiki axbarat organlirining chüshendürüsh bérishini telep qilghanliqidin xewirim bar.Gerche ular qaysi maqale yaki kimning maqalisidin narazi bolghanliqini éniq körsetmigen bolsimu, metbu'atinglarda xitay hökümitige qarshi mezmunlargha orun bériwatisiler dep naraziliq bildürgen we bu mesilini yépishqa urun'ghan.

Muxbir: siz xitayda turghan we Uyghur éligimu barghan ikensiz, xitayning axbaratqa qaratqan kontrolluqidin xewiringiz barmu?

Osman xan: shundaq, xitayda 5 yil oqush jeryanida nurghun sheherlerge bardim. Xitaylar bilenmu, tungganlar we Uyghurlar bilenmu tonushtum. Men xitaylardin Uyghurlar heqqide sorighinimda epsus ular dawamliq Uyghurlarni yamanlayti, ular heqqide yaman sözlerni qilatti, emma men ulargha Uyghurlar undaq yaman xelq emes, her qandaq bir milletke oxshashla ularmu tinch we normal hayatta yashashni arzu qilidighan xelq dep chüshendürüshke tirishattim. Shuni chüshinip yettimki, xitaylardiki Uyghurlarni yaman körüsh xahishida xitay hökümitining xata teshwiqatliriningmu tesiri zor iken.

Muxbir: xitayning “Bir belwagh, bir yol” siyasiti bilen pakistan-xitay munasiwetliri téximu qoyuqlishiwatidu, buning bilen xitayning pakistan axbaratigha körsitidighan tesiri téximu küchiyidu, dep qaramsiz?

Osman xan: men endishe qiliwatqan mesilimu del mushu. “Bir belwagh, bir yol” istratégiyiside xitay, pakistan-xitay iqtisadiy karidorigha salghan meblighi 50 milyard dollargha yétidu. Bundaq ehwal astida, pakistan hökümiti xitay bilen bolghan munasiwetlirige her qandaq yaman tesirning yétishidin éhtiyat qilidu. Yéqinda türkiye bilen xitay kélishim hasil qilghan'gha oxshash pakistanmu xitay bilen xitaygha qarshi pikirlerge orun bermeslikke kélishti. Biz metbu'atimizda Uyghurlar heqqidiki maqalilerge orun berginimizning özi pakistan axbaratining bir qeder erkinlikini körsitip béridu. Emma kelgüside xitayning pakistandiki tesir küchining artishigha egiship, xitayning pakistan axbaratighimu passip tesirlerni élip kélishidin endishe qilimen. 

Muxbir: sizningche, buning aldini qandaq alghili bolidu, xitayning Uyghurlarning awazini dunya miqyasida öchürüshke urunushigha qarshi Uyghurlar némilerni qilishi zörür dep qaraysiz? 

Osman xan: men peqet bir shexs, özümning qolidin kélishiche Uyghurlarning mewjut mesililirini yorutushqa tirishimen, emma bu mesilini sözlishimni xitaygha qarshi bir heriket qilghanliq dep chüshenmeymen. Uyghurlarmu bashqa xelqlerge oxshash tinch yashash arzusidiki xelq. Bu heqiqet. Yalghan teshwiqatni bolsa xitay hökümiti özi qiliwatidu. Bügünki künde nurghun döletler xitay bilen bolghan iqtisadiy munasiwetlirini muhim bilip, Uyghurlar mesilisini tilgha almay kelmekte. Chünki ular xitayning bu seweblik mesile yaritishi mumkinlikidin qorqidu. Bundaq ehwalda erkin döletlerde yashawatqan Uyghurlar, köpligen manga oxshash yenimu köpligen insanlar bilen alaqe baghlishi we her xil tillarda Uyghurlar mesilisini anglitishqa tirishishi kérek. 

Muxbir: Uyghurlarning mesilisini anglitishqa jür'et qilghiningizgha we ziyaritimizni qobul qilghiningizgha rehmet.

Osman xan: méni ziyaret qilghininglardin we Uyghurlar üchün qilghan tirishchanliqimni étirap qilghininglardin xursen boldum. Bundin kéyin Uyghurlarni yenimu chongqur chüshinishni xalaymen, rehmet.