Qazaq pa'aliyetchilirining biryusséldiki yighinida Uyghur élidiki weziyetmu otturigha qoyuldi

Kéyinki waqitlarda qazaqistanning qazaq tilliq musteqil taratqulirida qazaqistan hakimiyitining kélechiki, yer sétish we ijarige bérish, rusiye we xitayning merkiziy asiya, jümlidin qazaqistan'gha bolghan siyasiy, iqtisadiy tesiri, xitaydiki qazaqlar weziyiti, xitay puqralirining qazaqistan'gha éqip kirishi we bashqimu mesililerning bes-munazirige aylan'ghanliqi melum.

Yéqinda memliket ichi we sirtida heriket qiliwatqan qazaq pa'aliyetchiliri bélgiye paytexti biryussélda bash qoshup, ene shu mesililer etrapida muhakime yighini ötküzdi. “Yéngi qazaqistan” dep atalghan mezkur yighin'gha qazaqistandin aydos sarim, rasul jumali, emirjan qosanof, érmurat bapi, ghalim agélé'u'of qatarliq tonulghan siyasetshunaslar, zhurnalistlar qatnashti.

Shu munasiwet bilen “Abay qazaqistan” tor bétide élan qilin'ghan nurgéldi ebdighani oghlining “Biryusséldiki yighinda néme éytildi, néme éytilmidi?” namliq maqaliside hazirqi dunya weziyitige a'it muhim mesililer qaralghan. Mezkur yighin néme üchün qazaqistanda emes, belki biryussélda ötti? maqalida buning sewebini siyasetshunas rasul jumali mundaq dep chüshendürgen: “Qazaqistandiki iqtisadiy, siyasiy krizis we uningdin chiqish yolliri, hakimiyet özgergende puqraliq jem'iyetning qandaq heriket qilishi, ehwal kontroldin chiqip ketmesliki üchün aldin-ala teyyarliq chariliri qandaq bolush kérekliki turghusida bir ortaq xulasige kélish mesilisi otturigha qoyuluwatatti. Bu mawzularni muhakime qilidighan yighinni qazaqistanda ötküzüsh, belkim qiyinraq bolar idi. Yer mesilisige, til mesilisige, bayqongurgha munasiwetlik yighinlarning hemmisining chong qiyinchiliqlar bilen ötkenliki melum. Hetta tamamen ötmey qalghan waqitlarmu boldi”.

Rasul jumali shundaqla bashqa memliketlerde yashawatqan pa'aliyetchilerning bezi sewebler bilen qazaqistan'gha kélelmeydighanliqini, ularningmu pikirlirini tingshashning muhim ikenlikini éytqan. U yene mundaq dégen: “Üchinchidin, biryussél chong yawropa teshkilatlirining toplan'ghan yéri. Shtab-idariler shu yerde orunlashqan. Yawropa parlaménti, yawropa komissiyesi, yawropa kéngishi shu yerde. Nami atalghan teshkilat wekilliri bilenmu uchrishish pilanlan'ghan idi. Shunglashqa biryussélda bash qoshtuq”.

Rasul jumalining éytishiche, bu yighinda qazaqistanning ichki we tashqi ehwali, merkiziy asiyaning téz özgiriwatqan jughrapiyewi-siyasiy weziyiti, rusiyening basqunchiliq siyasiti, rusiyege élan qilin'ghan “Soda urushi” we buning qazaqistan'gha bolghan tesiri, xitayning küchiyiwatqanliqi, bolupmu xitaydiki qazaqlarning chong bésimgha uchrawatqanliqi we bashqimu jiddiy mesililer qaralghan. U shundaqla yawropa teshkilatliri wekilliri bilen uchriship, yuqirida atalghan mesililerning qaralghanliqini, yawropa parlaménti wekillirining kéyinki ayda qazaqistan'gha kélip, “Qazaqistan we yawropa ittipaqi” mawzusidiki yighin'gha qatnishidighanliqini otturigha qoydi.

Musteqil zhurnalist érmurat babi bolsa, mundaq yighinni qazaqistanda ötküzüshning hergiz mumkin emeslikini bildürüp, mundaq dégen: “Biz xalisaqmu, xalimisaqmu, hakimiyetni ötküzüp bérish waqti yéqinliship qaldi. Buning arqisida qazaq millitining teqdiri, memliketning teqdiri turidu. Sewebi, gé'o-siyasiy ehwalni qarap oltursaq, awu sherqtiki xitay, shimaldiki rusiye, jenubtiki ‛islam térrorchiliqi‚ oxshash xewpning yéqinlishiwatqanliqi rast. Mundaq ehwalda biz qazaq jem'iyitini tutash memliket süpitide saqlashning toghra kelgen yolini birikip, oylashturushimiz kérek”.

Radiyomiz ziyaritini qobul qilghan ghalim agélé'u'ofning éytishiche, mezkur yighinda xitay, qazaqistan we rusiyediki jughrapiyewi-siyasiy weziyet muhakime qilin'ghan bolup, hazirqi waqitta yawropa parlaménti ezaliri ottura asiya memliketliri bilen zich munasiwetler ornitish istikide iken. U shundaqla yawropa parlaméntini köprek “Gherbiy yawropa-gherbiy xitay” layihesining qiziqturuwatqanliqini, bu layiheni hem yawropa, hem ottura asiya xelqlirining omumiy tereqqiyati üchün qolayliq pursetler yaritip béridu, dep qaraydighanliqini otturigha qoydi. Ghalim agélé'u'of xitayning bu layihe da'iriside qazaqistan hökümiti bilen kéliship, bu yerdiki köpligen néfit shirketliri bilen hemkarliship ishlewatqan bolsimu, addiy xelqning buningdin qattiq endishe qiliwatqanliqini otturigha qoyup, mundaq dédi: “Sewebi néfit sahesi köplep xitay terepke ötüp kétiwatidu. Yéza igilikimu xitay kontroli astigha ötüp kétidu. Emgek kélishimliri shundaq tüzüliduki, biz öz yérimizde turup, ikkinchi derijidiki ademlerge aylinip qalimiz. Hazirqi bizning, yeni hakimiyetning, hoquq qoghdighuchilarning, jem'iyet erbablirining meqsiti qazaqistan xelqining mundaq ehwalgha chüshüp qélishigha yol qoymasliq. Biz xitay terep bilen bir derijide bolup, birinchi nöwette öz menpe'etlirimizni qoghdishimiz kérek”.

Ghalim agélé'u'of öz sözide Uyghur élidiki bolupmu Uyghur we qazaqlargha qaritilghan basturush siyasitining heddidin éshiwatqanliqini, omumen xitayda insan heqlirining buzuluwatqanliqini, buning barliqining yawropa parlaménti, pütkül dunya jama'etchiliki neziride ikenlikini alahide tekitlidi. U yene xitay da'irilirining Uyghur élide ochuqtin-ochuq yürgüzüwatqan xitaylashturush siyasitidin Uyghur, qazaq oxshash xelqlerning xeter astida qéliwatqanliqini bildürdi.

Biryussél shehiride bolup qaytqan wekillerning biri, tonulghan zhurnalist, hazir türkiyede xizmet sepiride boluwatqan beshir janaltay ziyaritimizni qobul qilip, yawropa parlaménti wekilliri bilen bolghan uchrishishta Uyghur élidiki qazaq we Uyghurlargha körsitiliwatqan bésim heqqide qisqiche axbarat bergenlikini otturigha qoyup mundaq dédi: “Ular aldi bilen u yerdiki Uyghurlar toghriliq biz bilimiz dédi. Emma qazaqlarghimu shundaq qiliniwatqanliqi heqqide bilmeydiken. Shunglashqa men u yaqta texminen 2 yérim 3 milyon qazaqning bar ikenlikini, bésimning ularghimu qiliniwatqanliqini éyttim. Uninggha qoshumche qazaqistan'gha köchüp kelgenlerning xitaygha bérip, qaytip kélelmigenliki, buninggha munasiwetlik qazaqistan tashqi ishlar ministirlikining nota bersimu, hazirghiche uninggha jawab alalmighanliqi heqqide éytildi. Ular mushu yéqinda astanagha kélip, qazaqistan hökümiti bilen bu mesilini muhakime qilidighanliqini bildürdi. Shundaqla xelq'ara hoquq qoghdash teshkilatliri bilen birlikte xitaydiki insan heqlirining buzuluwatqanliqi toghriliq mesilini qarap chiqidighanliqini bildürdi. Bu mesilining diqqetke érishidighanliqigha ishinimiz”.

Qazaqistanliq siyasetshunas qehriman ghojamberdi bolsa qazaqistan öktichilirining emeliyette Uyghurlar duch kéliwatqan mesililerge anche diqqet bermey kelgenliki, lékin yéqindin buyan qazaqlar mesilisining otturigha chiqishi bilen bu ehwalgha diqqet qiliwatqanliqini bildürdi.