Қазақистандики уйғур җамаити “ату паҗиәси” ниң қурбанлирини хатирилиди

Алмута вилайитиниң әмгәкчиқазақ наһийәсигә қарашлиқ лавар йезилирида өткүзүлгән “ату паҗиәси” ни хатириләш паалийитидин көрүнүш. 2018-Йил 31-май, қазақистан.

Алмута вилайитиниң әмгәкчиқазақ наһийәсигә қарашлиқ қорам йезилирида сиясий тәқибләшләр қурбанлириға атап қоюлған ядикарлиқ. 2018-Йил 31-май, қазақистан.

Мәлумки, қазақистан президенти нурсултан назарбайеф 1997-йили өзиниң мәхсус пәрмани билән 31-майни совет иттипақи дәвридики “сиясий тәқиб қурбанлирини хатириләш күни” дәп елан қилған иди. Бу мунасивәт билән қазақистанниң барлиқ шәһәр вә йезилирида шу күни һәр хил хатириләш паалийәтләрни өткүзүш омумийхәлқ әнәнисигә айланди.

Бу күни қазақистандики уйғурларму совет дәвридә қирғинчилиққа вә сиясий тәқипләшләргә учриған өз қериндашлирини әсләш паалийәтлирини өткүзидиған болди. Уйғурлар зич олтурақлашқан алмута шәһири вә алмута вилайитигә қарашлиқ яркәнт (панфилоф), уйғур, әмгәкчиқазақ, талғир наһийәлиридики уйғурлар 1918-йили йүз бәргән “ату паҗиәси” ниң қурбанлирини хатирилиди.

Биз бу күни алмута вилайитиниң әмгәкчиқазақ наһийәсигә қарашлиқ лавар вә қорам йезилирида зиярәттә болдуқ.

Лавар йезисида болуп өткән хатириләш паалийитигә қошна қараторуқ, достлуқ, челәк йезилириниң юрт-җамаәтчилики билән бир қатарда алмута шәһиридин вә башқиму наһийәләрдин кәлгән меһманлар болуп миңға йеқин адәм қатнашти. Мурасимға қараторуқ йезисиниң башлиқи ермек самсибекоф риясәтчилик қилди. У “қазақистанда йүз бәргән сиясий тәқипләрниң қурбанлири” дегән темида қилған доклатида қазақ хәлқиниң бешидин өткән азаб-оқубәтләрни, совет сияситиниң ақиветидин милйонлиған қазақ хәлқиниң ачарчилиқтин өлгәнликини, нурғунлиған қазақ сәрхиллириниң сталин түрмилиридә қәтли қилинғанлиқини тәкитлиди.

Андин сөзгә чиққан қазақистан парламенти алий кеңишиниң әзаси, қазақистан уйғурлириниң җумһурийәтлик етно-мәдәнийәт мәркизиниң рәиси шаһимәрдан нурумоф, әмгәкчиқазақ наһийәлик “нур отан” партийәси рәисиниң орунбасари қуат байхоҗайеф, лавардики “ату паҗиәси” гә беғишланған ядикарлиқни қайта қуруш лайиһәсиниң тәшәббускари, “еһсан” җәмийәтлик фондиниң мудири айнисәм вайденова қатарлиқлар қазақистанда совет һакимийити орниғандин кейин башланған аммиви тәқибләш һәрикәтлири, коллектиплаштуруш сиясити, бу җәһәттә қазақ, уйғур вә башқиму хәлқләр бешиға кәлгән азаб-оқубәтләр, қазақистан хәлқиниң иттипақлиқи, дөләт бирлики һәққидә өз қарашлирини оттуриға қойди.

Мурасимда сөз алған челәк йезиси ақсақаллар кеңишиниң рәиси иминҗан насироф “ату паҗиәси” ниң пүткүл бир хәлқниң бешиға кәлгән паҗиә икәнликини, бу қанлиқ вәқәниң һәммә үчүн савақ болуп қелиш лазимлиқини тәкитлиди. У мундақ деди: “қазақистан җумһурийитиниң қарари чиққандин буян бу мәсилә көтүрүлүватиду. 70 Йил бу йәрдә ятқан адәмләрни әсләшкә мумкинчиликимиз болмиған. Қазақистан өз мустәқиллиқини алғандин кейин биз барлиқ қурбанларни әсләватимиз. Бу ялғуз совет реҗиминиң қурбанлириғила әмәс, бәлки йолда кетиветип өлгәнләр, суда чөкүп өлгәнләр вә чөлдә қалғанларғиму беғишланған бир йиғин.”

Радийомиз зияритини қобул қилған пешқәдәм устаз қасим исмаилоф уйғурлар бешидин өткән әң паҗиәлик вәқәләрниң бири ‏- “ату паҗиәси” ниң 100 йиллиқиға беғишланған бу мурасимниң наһайити тәсирлик өткәнликини, һәр қандақ бир хәлқниң, шу җүмлидин уйғурлар тарихидиму өчмәс изларниң қалғанлиқини оттуриға қоюп, мундақ деди: “1918-йил қизил җаллатлар хәлқни наһәқ қирған йил болуп тарихта қеливатиду. Лаварда, йәни қирғинчилиқ болған йәрдә ядикарлиқ орнитиливатиду. Мундақ қирғинчилиқ әйни вақитта қараторуқтиму болған. У йәрдә қизил әскәрләр 300 гә йеқин гунаһсиз адәмләрниң қенини төккән. Бирақ бүгүнкичә униң сәвәбиниң тегигә йетәлмәйватимиз. Бүгүнки әвлад шу күнләрни хатириләп, уларниң төлигән бәдәллирини әстин чиқармисикән, дәймән.”

Қасим исмаилоф кейинки әвладларниң уйғурлар бешидин өткән адаләтсизликләрни унтумай, өз тарихини, мәдәнийитини вә миллий кимликини сақлап қелиш үчүн җанлирини пида қилишқа тәйяр болуши лазимлиқини тәкитлиди.

Әмгәкчиқазақ наһийәсиниң қорам йезисида өткән хатириләш паалийитидә қазақистан парламенти алий кеңишиниң әзаси, қазақистан уйғурлири җумһурийәтлик етно-мәдәнийәт мәркизиниң рәиси шаһимәрдан нурумоф, әмгәкчиқазақ наһийәлик “нур отан” партийәси рәисиниң орунбасари қуат байхоҗайеф, әмгәкчиқазақ наһийәлик һаким идариси ички сиясәт бөлүминиң башлиқи мөминҗан исламоф, алмута шәһәрлик уйғур мәдәнийәт мәркизиниң рәиси абдуллам һошуроф вә башқилар сөз қилип, мәзкур паалийәтниң кейинки әвладлар үчүн тәрбийәви әһмийитиниң наһайити зор болидиғанлиқини билдүрди.

Мурасим давамида қорам йезисидики оттура мәктәп оқуғучилири өзлири тәйярлиған шеирларни декламатсийә қилди.

Зияритимизни қобул қилған қорам йезисиниң турғуни инәмҗан талипоф мәзкур паалийәтниң юрт-җамаәтчилик тәрипидин тәшкиллинип, униңға һәм чоңларниң, һәм яшларниң қатнашқанлиқини, мундақ чоң паалийәтниң илгири болуп бақмиғанлиқини билдүрүп, мундақ деди: “1918-йили қизил әскәрләрикки бовамни мушу йәрдә атқан. Бири өлүп кетип, йәнә бири тирик қаптикән. У ғулҗиға қечип кетип кейин йәнә қайтип кәлгән икән. Униң дадиси савут ахунум дегән киши иди. У киши қәшқәрдин кәлгән атақлиқ молла икән. Мениң һәр иккила бовам қәшқәр һейтгаһ мәдрисидә биллә билим алған кишиләр икән. Шу талип хәлпәт дегән киши 850 талипқа дәрс бәргән икән. Шу қетимқи қирғинда қизил әскәрләр шу балиларниң бирини қоймай лаварда қириветипту. Улар 14-18 яштики балилар икән. Бовам маңа ‛балам, бизни қирған ақлар әмәс, қизиллар, ленинниң адәмлири‚ дегән иди.”

Инәмҗан талипоф совет дәвридә коммунистларниң бу һәқтә тәтүр тәшвиқат йүргүзүп, өз гунаһлиридин қачқанлиқини, бовисиниң дейишичә, қорамда 5000, лаварда 2000 адәм етилғанлиқини ейтти. Униң дейишичә, қизил әскәрләр башқиму җайларда қачқанларни, өй вә орманларда йошурунғанларни айимай қирған икән.

Игилишимизчә, 1918-йили уйғурларниң совет қизил әскәрлири тәрипидин қирғин қилинишиға уйғурларниң верний, йәни һазирқи алмута шәһириниң әтрапида совет һакимийитигә қарши чиққан казакларни қоллиши сәвәб болған икән. Бәзи бирәсмий мәлуматларға қариғанда, “ату паҗиәси” дәп нам алған бу қирғинчилиқта пәқәт әр кишиләр болуп 7000 миңдин 20000 миңғичә адәм өлтүрүлгән. Аһалиниң көп қисми қошна уйғур елигә қечип кетишкә мәҗбур болған. У вақитларда совет һакимийитини қоллиған уйғурларму болған. Уларниң ичидә абдулла розибақийеф, исмаил тайироф, мәхмуд ғоҗамяроф, нур исраилоф, һезим искәндәроф қатарлиқ дөләт, партийә, мәдәнийәт әрбаблири һәмдә язғучиларму болған. Улар кейинчирәк сталин тәрипидин йүргүзүлгән сиясәтниң қурбанлириға айланған иди.