Бейҗиңдики йиғин қазақистан иқтисадиниң тәрәққиятиға тәсир көрситәләмду?

Қазақистан аммиви ахбарат васитилириниң мәлуматлириға қариғанда, йеқинда бейҗиңда өткән хәлқаралиқ “бир бәлвағ, бир йол” мунбири йиғинида қазақистан президенти нурсултан назарбайеф хитайниң мәзкур тәшәббусини әмәлгә ашуруш һәққидики бәш тәклипини тәвсийә қилған иди.

“тенгринюс” агентлиқида елан қилинған “назарбайеф бейҗиң йиғинида бәш пикрини оттуриға қойди” намлиқ мақалидә көрситилишичә, бу тәклипләр, биринчидин, президент таможнида өтидиған товарларниң рәсмийәтлирини йеникләштүрүш, хизмәт көрситиш дәриҗисини яхшилаш, мәмурий тосалғуларниң алдини елиш лазимлиқини оттуриға қойған. Буниң үчүн анализ ишлирини йүргүзүш вә мәбләғ бөлүш тәләп қилинмақчи. Н. Назарбайеф асия банкиға әнә шундақ программиларға хираҗәт аҗритишни тәклип қилди. Иккинчидин, улуғ йипәк йоли бойидики озуқ-түлүк бихәтәрликини тәминләш мәқситидә йеза игиликини раваҗландуруш. Үчинчидин, иноватсийилик вә илмий-техникилиқ тәрәққият саһәсидики һәмкарлиқни күчәйтиш. Қазақистан рәһбири бу йәрдә қазақистан алимлириниң хәлқара йипәк йоли пәнләр академийисини қуруш тәшәббусиға нәзәр ағдурушни илтимас қилип, бу идийиниң хитай вә йәнә 16 мәмликәтниң илмий мәһкимилири тәрипидин қоллап-қуввәтләнгәнликини билдүргән. Төтинчидин, чегралар ара дәряларниң су мәнбәлирини орунлуқ ишлитиш. Бәшинчидин, “бир бәлвағ, бир йол” лайиһисигә җәлп қилинған дөләтләр арисидики өз ‏- ара ишәнч вә һәмкарлиқни тәминләштин ибарәт.

Мәлуматларға қариғанда, йеқинқи йилларда хитай вә қазақистанниң һәр хил саһәләрдики карханилири оттурисида көплигән келишимләр имзаланған иди. “регнум” агентлиқида берилгән “назарбайеф хитайда: қазақистан қандақ қилип ‛бир бәлвағ, бир йол‚ мунбири йиғиниға қатнишиватиду?” дегән мақалидә ейтилишичә, қазақистан президентиниң бу қетимқи хитайға қилған сәпири даирисидә қазақистанниң “самруқ-қазина” компанийилири хитайдики бир қанчә шериклири билән бир қатар шәртнамиләрни имзалиған. Шундақла нефит, газ, тағ төмүр канлири бойичиму келишимләргә кәлгән.
Бейҗиңда өткән йиғин қазақистан иқтисадиниң тәрәққиятиға тәсир көрситәләмду?

“азадлиқ” радийоси торида елан қилинған “бейҗиңдики учришиш астанаға немә бериду?” намлиқ мақалидә қазақистанлиқ иқтисадчи жангелди шимшиқофниң бу һәқтики пикри берилгән. Униң қаришичә, бейҗиңда өткән йиғин қазақистанға чоң тәсир көрсәтмәкчи. Биринчи нөвәттә, қазақистанниң иқтисадий җәһәттин тәрәққиятиға кәң йол ечилиш күтүлмәктә. Иккинчидин, қазақистан арқилиқ өтидиған “ғәрбий хитай-ғәрбий явропа” йоли бойида йеңи аһалә понкитлири вә йеңи иш орунлириниң пәйда болушиға үмид пәйда болмақта. Әмма мутәхәссис һакимийәт үстидә турған әмәлдарларниң бу мәсилигә җавабкарлиқ билән қарап, қазақистан мәнпәәтлирини биринчи орунға қоюши керәкликини, әкс һалда мәмликәтниң қийин әһвалда қалидиғанлиқини илгири сүриду.

Ж. Шимшиқоф хитайниң чәтәлләрдики лайиһиләргә мунчилик көп миқдарда хираҗәт бөлүватқанлиқини көрситип, мундақ дегән: “хитайниң иқтисади пәйдин-пәй һалсираватиду. Мәсилән, илгири хитай иқтисадиниң өсүши 12 пирсәнтни тәшкил қилған болса, һазир у алтә пирсәнткә чүшүп кәтти. Шундақла ахирқи бир нәччә йилда йүән икки қетим әрзанлиди. Бу хитай үчүн хәвплик. Шуниң үчүн хитай даирилири експортни күчәйтиш үчүн һәммини қиливатиду.”

Радийомиз зияритини қобул қилған әлфараби намидики қазақ миллий университетиниң профессори шерипҗан надирофниң ейтишичә, бейҗиңда өткән йиғин хәлқарадики чоң вәқә болуп, һазир көплигән мәмликәтләр буниңға етибар бәрмәктә. У бу йиғинниң қазақистанниң иқтисадиға сөзсиз тәсир көрситидиғанлиқини илгири сүрүп, мундақ деди: “биринчидин, ши җинпиң қазақистанни транзит, йәни йүкләр тоғра өтидиған ‛чемпийон‚ деди. Ейтмисиму қазақистан арқилиқ өтидиған йүкниң көлими наһайити көп. Иккинчидин, буниң қазақистанниң екологийисигә, иқтисадиға, башқиму тәрәплиригә қандақ тәсир көрситидиғанлиқи намәлум. Чүнки, бу бойичә көп илмий ишларни йүргүзүш керәк. Ундақ ишлар һазир наһайити аз, йоқниң орнида. Биз пәқәт хам әшя чиқирипла, шуни хитайға чиқарсақ, биздә йеңи технологийиләр болмайду. Шуниң үчүн бу мәсилиләрни көп тәтқиқ қилишимиз керәк.”

Ш. Надироф қазақистандики илмий-тәтқиқат мәркәзлириниң, мутәхәссисләрниң бу мәсилә билән җиддий шуғуллиниши, һәр бир ишқа тоғра вә обйектиф баһа бериши лазимлиқини оттуриға қойди.

Сиясәтшунас ғалим агелеуоф 2009-вә 2014-йиллири қазақистанда һөкүмәт тәрипидин пиланланған йеңи завутлар селишниң әмәлгә ашмиғанлиқини, көплигән хираҗәтниң йеңи лайиһиләр баһаниси билән изсиз йоқап кәткәнликини илгири сүрди. У хитайниң тәшәббуси билән бейҗиңда өткән йиғинниң, омумән у илгири сүрүватқан “йеңи бәлвағ, йеңи йол” лайиһисиниң қазақистан үчүн һәм иҗабий, һәм сәлбий тәсири барлиқини оттуриға қоюп, мундақ деди: “хитай мәбләғ селиш арқилиқ қазақистанға хитай карханилири билән бирликтә һәм өз алдиға өзини көтүрүшкә, өз санаитини қурушқа мумкинчилик бериватиду. Хитай компанийилири қазақистанға келип, бу йәрни тез өзләштүрүшкә һәм өз ишлирини актип елип беришқа тиришиду. Бу йәрдә йеңи йөнилишләр пәйда болиду. Бу қазақистан үчүн яхшилиқ болиду. Улар өз күчи, өз пули билән келиду. Иккинчидин, бу йәрдә чиқидиған товарлар хитай базири үчүн очуқ болиду. Әгәрдә қазақистанлиқ тиҗарәтчиләр көп болидиған болса, бу пулниң көп қисми қазақистанда қалиду. Әгәр хитай компанийилири өз пуллирини өз елидә қойидиған болсиму, бәрибир қазақистанниң иқтисадиға салидиған болиду. Йәнә бир тәрәптин, транспорт тармақлириниң селиниши қазақистанлиқ карханиларниң өз лайиһилирини әмәлгә ашурушиға мумкинчилик бериду. Йәни қазақистанниң өзиниң шәхсий ишләпчиқириш карханилирини селишиға имканийәт яритиду.”
Ғ. Агелеуоф мәзкур лайиһиниң сәлбий ақивәтлири қатарида, биринчидин, хитай вә қазақистанлиқ ишчиларниң иш һәққиниң бирдәк болмайдиғанлиқини, илгири хитай ишчилириниң иш һәққиниң юқири болғанлиқидин көплигән тоқунушларниң келип чиққанлиқини көрсәтти. Иккинчидин, хитай ишчилириниң хитай карханилириниң келиши билән қазақистанда хитай районлириниң пәйда болуш хәвпи. Үчинчидин, хитайларниң йәрлик қанунларға әмәл қилишида, я қилмаслиқида, һәр қандақ бир талаш-тартишларда алди билән қазақистанлиқларниң мәнпәәтлирини һесабқа елиш мәсилисиниң биринчи орунда туруши. Төтинчидин, екологийә мәсилиси. Қазақистан һөкүмити мәмликәтниң һавасини тез булғайдиған хитай завутлириниң кирип келишигә йол қоймаслиқи лазимлиқини тәкитлиди.