Хитай баш министири қирғизистан сәпиридә әлчихана һуҗумини тезрәк ениқлашни тәләп қилди

Бишкәк шәһиридики хитай әлчиханисиға қаритилған аптомобиллиқ һуҗумдин кейин қирғизистан сақчилири йетип кәлгән көрүнүш. 2016-Йили 30-авғуст, қирғизистан.

Хитай баш министири ли кечяң өткән һәптидики бишкәк зияритидә қирғизистан баш министири суронбай җенбекоф билән көрүшүп, бу йил 30‏-авғуст хитайниң бишкәктики әлчиханиси учриған аптомобил бомба һуҗумини тезрәк ениқлашни тәләп қилған.

Хитай баш министири бу сәпиридә шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилатиниң бишкәк шәһиридә өткүзүлгән 2-вә 3‏-ноябир күнлиридики баш министирлар йиғиниға қатнашқан һәм қирғизистанда рәсмий зиярәттә болған иди.

Лекин униң зиярити, хитайниң бишкәктики әлчиханиси аптомобил һуҗумиға учрап 2 айдин артуқ вақит өткән болсиму, әмма вәқәни тәкшүрүш техи давамлишиватқан, һуҗумни кимләрниң пиланлиғанлиқи, пиланлаш мәқсити қатарлиқ һалқилиқ соалларниң җаваби чиқмиған мәзгилдә елип берилди.

“явро-асия тори” ниң ашкарилишичә, ли кечяң қирғизистан баш министири соронбай җенбекоф билән көрүшкәндә, “қирғизистанниң тәкшүрүшни тезлитиши, тәкшүрүшни чиң тутушини, уни қоллиши вә зөрүр ярдәмләр билән тәминлишини, барлиқ зөрүр тәдбирләрни қоллинип, қирғизистандики хитай хадимлириниң бихәтәрликигә капаләтлик қилишни үмид қилған.”

Қирғизистан баш министири җенбекоф болса, барлиқ зөрүр тәдбирләрни елип, хитай әлчиханиси вә әлчихана хадимлириниң аманлиқиға капаләтлик қилидиғанлиқини, хитай аманлиқ органлири билән һәмкарлиқни күчәйтип, аталмиш “3 хил күчләр”гә қарши күрәш қилидиғанлиқини тәкитлигән.

Әмма, икки дөләт оттурисидики һәмкарлиқ вәдиси уйғур кишилик һоқуқ тәшкилатлирини биарам қилди. Д у қ баянатчиси дилшат ришитниң қәйт қилишичә буниң нәтиҗисидә, қирғизистандики уйғур җамаәт вә җәмийәтлириниң паалийити тәқиб қилинип, уйғур мусапир вә тиҗарәтчилириниң бихәтәрлики хәвпкә учрайду.

У мундақ дәйду: “бу йәрдә яшаватқан уйғурларниң сотсиял паалийити боламду яки сиясий паалийити боламду, һәр хил бесимларға учрап келиватқанлиқи бир реаллиқ. Хитай у йәрдики сиясий һәрикәтләрни қирғизистан һөкүмити арқилиқ йоқ қилмақчи әмди. Униңдин сирт, вәтәнниң ичидә турушқа имканийәт болмай қечип чиққанларни һәмкарлишиш арқилиқ тутуп қайтуруп бериш, бундақ мәсилиләр наһайити көп йүз бериватиду. Апиривәткәндин кейинки инсанлар түрмидә қийин-қистақ вә җазаға учрайдиған мәсилә наһайити көп.”

Қирғизистан илгири нурғун уйғур сиясий мусапирлирини хитайға қайтуруп бәргән. Униң йеқинда җәнубий қирғизистандики ош шәһиридә олтурушлуқ бир уйғур тиҗарәтчини хитайға мәхпий өткүзүп бәргәнлики ашкариланған. “азадлиқ радийоси”, бу уйғур тиҗарәтчиниң бу йил 6‏-айда из-дерәксиз йоқап кәткәнликини, униң йеқинға қәдәр из-дерики болмиғанлиқини билдүргән.

У қирғизистан сот яки тәптиш органлириниң қарари билән хитайға өткүзүп берилдиму яки қирғиз сақчилар хитай аманлиқ даирилиригә йәң ичидә өткүзүп бәрдиму, буниси намәлум. Қирғизистанниң ош шәһиридә олтурушлуқ адвокат мәвлүдә җалилованиң көрситишичә, қирғизистан қанунида һәрқандақ шәхсни башқа дөләткә өткүзүп бериш-бәрмәсликни қирғизистан баш тәптиши қарар қилиду.

Мәвлүдә җалилова, “буни тәптиш бәлгиләйду, республикилиқ баш тәптиш қарар қилиду. Қәғәз кәлсә шуларға келиду йәни республикилиқ баш тәптишкә келиду. Баш тәптиш өзиниң қарарини төвәндики тәптишләргә уқтуриду. Рухсәт бәрдиму, өткүзүп беришкә бәрмидиму өзиниң қарарини шуларға уқтуриду. Әмди у сақчилар издигән у адәм хитайниң пуқраси болуп, улар елип кетимиз десә, буниң бир немиси йоқ, әмма )қанунға асасән( уларниң тәптиши бизниң тәптишимизгә хәт язиду. Бизгә мушу адәмни өткүзүп бәр, дәп. Шуниң билән буни тәптиш билән тәптиш сөзлишиду. Буни башқилар қилса болмайду” деди.

Әмма дилшат ришитниң көрситишичә, қирғизистанда уйғур мусапирлар учрайдиған әң зор хәвп, сақчиларниң қанунни шәхси пул тепиш мәнбәсигә айландурувелишидур. У, нурғун уйғурлар қирғизистан аманлиқ органлиридики парихорлуқниң қурбаниға айланғанлиқини билдүрди.

Дилшит ришит, “адәмләрни қайтуруп бериш яки тутуп беришни бир хил сода шәклигә айландурувалған. Демәк, вәзийәт немигә айлиниватиду дегәндә, хитайниң пул вә мәбләғ селиши билән шу җайниң әдлийә системиси вә бихәтәрлик орунлирида ишләватқан инсанлар бу мәсилини пул вә шәхси мәнпәәткә айландурувалған. Шәхсниң дөләт қанунини бундақ өзиниң пул тепиш васитисигә айландурувелиши наһайити хәтәрлик нәрсә” деди.

Лекин қирғизистандики йәрлик уйғур җамаәт әрбаблириниң илгири сүрүшичә, шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилатиниң йиғини қирғизистандики йәрлик уйғурларға һечқандақ бесим пәйда қилмиған.

Қирғизистан уйғур иттипақ җәмийитиниң сабиқ рәиси дилмурат әкбәроф мундақ дәйду: “бүгүнки күндә буниң қирғизистан пуқраси уйғурларға һечқандақ тәсири болмиди. Әмди базарда ишләватқан уйғурлар һәммиси у тәрәпниң адәмлири, очуқ дегәндә, хитай һөкүмити рухсәт қилип чиқарған. Бу йәрдә я бизниң маву уйғур иттипақ җәмийитигә бир бесим болмиди, бирәр гәп-сөз болмиди, ундақ ишлар йоқ. Бизму маву тиҗарәткә, җамаәткә арилишимиз. Әмма ундақ бир гәпләр болмиди. Шаңхәй гуруһиниң йиғинидин кейинму һечқандақ бесим һес қилмидуқ.”

Хитай қирғизистанға әң көп мәбләғ селиватқан бирдин-бир дөләт. Дилмурат әкбәрофниң қәйт қилишичә, хитайниң мәқсити оттура асияниң қатнаш түгүнидики қирғизистанни контрол қилишкән.

Дилмурат әкбәроф: “қирғизистан иқтисадқа моһтаҗ. Ашуниңдин пайдилинип булар(хитай) җиқ пул селиватиду. Бу җиқ пул селиниватқини кейинрәк қәрзини төлийәлмисә, авуни берисән, мавуни берисән, дәп бу йәрдиму җиқ йезиватиду. Һазир бәргән билән кейин бизниң байлиқни игиливалиду, дәп. Әмди бу қирғизистан оттура асияниң оттурида. Бу йәрдин қазақистан вә уяқ-буяқларға қулайлиқ. (Хитай) нәччә йол селиватиду, пойиз йоли бир тәрәп болди, буларниңки. Ош тәрәптин йеңи йол еливатиду. Газ турубиси ятқузуватиду. Буларниң (мәқсити) иқтисад билән бу йәрдә орунлишиш, шу” деди.

Лекин анализчиларниң көрситишичә, бихәтәрлик мәсилиси хитайниң бу райондики әң чоң баш ағриқикән. “явро-асия тори”ниң хәвиридә қәйт қилишичә, шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилатиниң йиғинида хитай баш министири ли кечяң оттура асия вәзийитини “мурәккәп һәм интайин җиддий” дәп тәкитләп, қирғизистан билән бихәтәрлик җәһәттики һәмкарлиқни чоңқурлаштуридиғанлиқини билдүргән.