Xitay bash ministiri qirghizistan sepiride elchixana hujumini tézrek éniqlashni telep qildi
2016.11.07

Xitay bash ministiri li kéchyang ötken heptidiki bishkek ziyaritide qirghizistan bash ministiri suronbay jénbékof bilen körüshüp, bu yil 30-awghust xitayning bishkektiki elchixanisi uchrighan aptomobil bomba hujumini tézrek éniqlashni telep qilghan.
Xitay bash ministiri bu sepiride shangxey hemkarliq teshkilatining bishkek shehiride ötküzülgen 2-we 3-noyabir künliridiki bash ministirlar yighinigha qatnashqan hem qirghizistanda resmiy ziyarette bolghan idi.
Lékin uning ziyariti, xitayning bishkektiki elchixanisi aptomobil hujumigha uchrap 2 aydin artuq waqit ötken bolsimu, emma weqeni tekshürüsh téxi dawamlishiwatqan, hujumni kimlerning pilanlighanliqi, pilanlash meqsiti qatarliq halqiliq so'allarning jawabi chiqmighan mezgilde élip bérildi.
“Yawro-asiya tori” ning ashkarilishiche, li kéchyang qirghizistan bash ministiri soronbay jénbékof bilen körüshkende, “Qirghizistanning tekshürüshni tézlitishi, tekshürüshni ching tutushini, uni qollishi we zörür yardemler bilen teminlishini, barliq zörür tedbirlerni qollinip, qirghizistandiki xitay xadimlirining bixeterlikige kapaletlik qilishni ümid qilghan.”
Qirghizistan bash ministiri jénbékof bolsa, barliq zörür tedbirlerni élip, xitay elchixanisi we elchixana xadimlirining amanliqigha kapaletlik qilidighanliqini, xitay amanliq organliri bilen hemkarliqni kücheytip, atalmish “3 Xil küchler”ge qarshi küresh qilidighanliqini tekitligen.
Emma, ikki dölet otturisidiki hemkarliq wedisi Uyghur kishilik hoquq teshkilatlirini bi'aram qildi. D u q bayanatchisi dilshat rishitning qeyt qilishiche buning netijiside, qirghizistandiki Uyghur jama'et we jem'iyetlirining pa'aliyiti teqib qilinip, Uyghur musapir we tijaretchilirining bixeterliki xewpke uchraydu.
U mundaq deydu: “Bu yerde yashawatqan Uyghurlarning sotsiyal pa'aliyiti bolamdu yaki siyasiy pa'aliyiti bolamdu, her xil bésimlargha uchrap kéliwatqanliqi bir ré'alliq. Xitay u yerdiki siyasiy heriketlerni qirghizistan hökümiti arqiliq yoq qilmaqchi emdi. Uningdin sirt, wetenning ichide turushqa imkaniyet bolmay qéchip chiqqanlarni hemkarlishish arqiliq tutup qayturup bérish, bundaq mesililer nahayiti köp yüz bériwatidu. Apiriwetkendin kéyinki insanlar türmide qiyin-qistaq we jazagha uchraydighan mesile nahayiti köp.”
Qirghizistan ilgiri nurghun Uyghur siyasiy musapirlirini xitaygha qayturup bergen. Uning yéqinda jenubiy qirghizistandiki osh shehiride olturushluq bir Uyghur tijaretchini xitaygha mexpiy ötküzüp bergenliki ashkarilan'ghan. “Azadliq radiyosi”, bu Uyghur tijaretchining bu yil 6-ayda iz-déreksiz yoqap ketkenlikini, uning yéqin'gha qeder iz-dériki bolmighanliqini bildürgen.
U qirghizistan sot yaki teptish organlirining qarari bilen xitaygha ötküzüp bérildimu yaki qirghiz saqchilar xitay amanliq da'irilirige yeng ichide ötküzüp berdimu, bunisi namelum. Qirghizistanning osh shehiride olturushluq adwokat mewlüde jalilowaning körsitishiche, qirghizistan qanunida herqandaq shexsni bashqa döletke ötküzüp bérish-bermeslikni qirghizistan bash teptishi qarar qilidu.
Mewlüde jalilowa, “Buni teptish belgileydu, réspublikiliq bash teptish qarar qilidu. Qeghez kelse shulargha kélidu yeni réspublikiliq bash teptishke kélidu. Bash teptish özining qararini töwendiki teptishlerge uqturidu. Ruxset berdimu, ötküzüp bérishke bermidimu özining qararini shulargha uqturidu. Emdi u saqchilar izdigen u adem xitayning puqrasi bolup, ular élip kétimiz dése, buning bir némisi yoq, emma )qanun'gha asasen( ularning teptishi bizning teptishimizge xet yazidu. Bizge mushu ademni ötküzüp ber, dep. Shuning bilen buni teptish bilen teptish sözlishidu. Buni bashqilar qilsa bolmaydu” dédi.
Emma dilshat rishitning körsitishiche, qirghizistanda Uyghur musapirlar uchraydighan eng zor xewp, saqchilarning qanunni shexsi pul tépish menbesige aylanduruwélishidur. U, nurghun Uyghurlar qirghizistan amanliq organliridiki parixorluqning qurbanigha aylan'ghanliqini bildürdi.
Dilshit rishit, “Ademlerni qayturup bérish yaki tutup bérishni bir xil soda sheklige aylanduruwalghan. Démek, weziyet némige ayliniwatidu dégende, xitayning pul we meblegh sélishi bilen shu jayning edliye sistémisi we bixeterlik orunlirida ishlewatqan insanlar bu mesilini pul we shexsi menpe'etke aylanduruwalghan. Shexsning dölet qanunini bundaq özining pul tépish wasitisige aylanduruwélishi nahayiti xeterlik nerse” dédi.
Lékin qirghizistandiki yerlik Uyghur jama'et erbablirining ilgiri sürüshiche, shangxey hemkarliq teshkilatining yighini qirghizistandiki yerlik Uyghurlargha héchqandaq bésim peyda qilmighan.
Qirghizistan Uyghur ittipaq jem'iyitining sabiq re'isi dilmurat ekberof mundaq deydu: “Bügünki künde buning qirghizistan puqrasi Uyghurlargha héchqandaq tesiri bolmidi. Emdi bazarda ishlewatqan Uyghurlar hemmisi u terepning ademliri, ochuq dégende, xitay hökümiti ruxset qilip chiqarghan. Bu yerde ya bizning mawu Uyghur ittipaq jem'iyitige bir bésim bolmidi, birer gep-söz bolmidi, undaq ishlar yoq. Bizmu mawu tijaretke, jama'etke arilishimiz. Emma undaq bir gepler bolmidi. Shangxey guruhining yighinidin kéyinmu héchqandaq bésim hés qilmiduq.”
Xitay qirghizistan'gha eng köp meblegh séliwatqan birdin-bir dölet. Dilmurat ekberofning qeyt qilishiche, xitayning meqsiti ottura asiyaning qatnash tügünidiki qirghizistanni kontrol qilishken.
Dilmurat ekberof: “Qirghizistan iqtisadqa mohtaj. Ashuningdin paydilinip bular(xitay) jiq pul séliwatidu. Bu jiq pul séliniwatqini kéyinrek qerzini töliyelmise, awuni bérisen, mawuni bérisen, dep bu yerdimu jiq yéziwatidu. Hazir bergen bilen kéyin bizning bayliqni igiliwalidu, dep. Emdi bu qirghizistan ottura asiyaning otturida. Bu yerdin qazaqistan we uyaq-buyaqlargha qulayliq. (Xitay) nechche yol séliwatidu, poyiz yoli bir terep boldi, bularningki. Osh tereptin yéngi yol éliwatidu. Gaz turubisi yatquzuwatidu. Bularning (meqsiti) iqtisad bilen bu yerde orunlishish, shu” dédi.
Lékin analizchilarning körsitishiche, bixeterlik mesilisi xitayning bu rayondiki eng chong bash aghriqiken. “Yawro-asiya tori”ning xewiride qeyt qilishiche, shangxey hemkarliq teshkilatining yighinida xitay bash ministiri li kéchyang ottura asiya weziyitini “Murekkep hem intayin jiddiy” dep tekitlep, qirghizistan bilen bixeterlik jehettiki hemkarliqni chongqurlashturidighanliqini bildürgen.