1916‏-Yildiki qirghinchiliqning “Irqiy tazilash” ikenliki rusiye bilen qirghizistan otturisida pikir ixtilapi peyda qildi

Ghalibiyet xatire küni tebriklendi. 2005-Yili 9-may. Moskwa.

1916‏-Yili charrusiyening qirghinchiliqida öltürülgen qirghiz puqralirining xatire munarining échilish murasimi 2‏-séntebir ötküzüldi.

Bishkek shehirining etrapidiki xatire munarining échilish murasimida prézidént almasbék atambayéf 1916‏-yili yüz bergen bu weqeni “Ana weten we erkinlikni qoghdash yolidiki milliy azadliq qozghilingi” dep teripligen. Emma u yene, qirghizistan bilen rusiyening ortaq tarixiy barliqi, tarixi ortaqliq kelgüside yene dawamlishidighanliqini tekitligen.

1916‏-Yili charrusiye 1‏-dunya urushi bashlan'ghandin buyanqi eng éghir künlerge duch kelgen. Shuning bilen ottura asiyadiki qirghiz we qazaqlarni eskerlikke tutup, ularni arqa sep ishlirigha sélishni qarar qilghan. Emma, uning qarari qazaq we qirghiz xelqlirining naraziliqini qozghap, 1916‏-yildiki qirghizlarning qozghilingini keltürüp chiqiridu. Netijide, charrusiyening türkistan gobirnatori qozghilangni qanliq basturidu.

Qirghizistan parlaménti mezkur weqening 100 yilliqi munasiwiti bilen tekshürüsh komitéti qurghan. Mezkur komitétning ilgiri sürüshiche, shu weqede 100 mingdin 270 minggha qeder qirghiz puqrasi öltürülgen, on minglighan qirghiz puqrasi Uyghur rayonigha qéchip kétishke mejbur bolghan.

Qirghizistan Uyghurlar ittipaq jem'iyitining sabiq re'isi rozimemet abdulbaqiyéf shu weqede nurghun Uyghurlarningmu öltürülgenlikini ilgiri sürdi.

Rozimemet abdulbaqiyéf: “Bu yerde yalghuz qirghizlarla qirilip ketken emes. Uning ichide nurghun Uyghurlarmu bar. Hazir emdi matériyallar chiqiwatidu. Bu mushu 9-ayning axirliri 10-aylarda bolghan ish bu. Taghdin ashu bizning artush terepke ötidighanda, bizning issiqköl tereptin ötken yerde nurghun adem ashu yolda qirilip ketken. Hetta bügünki kündimu u yerde nurghun süngekler tépilidu. Qirghiz alimlirining déyishiche, u yerde yalghuz qirghizlar emes, Uyghurlarmu bar.

Emma, Uyghur sani, shu waqitta yashighan, hazir qandaq bu yépiq matériyallar. Buni gepning ochiqini éytqanda, hazir achalmaymiz. U kélechekte milletning teqdiri yéshilgen waqitta échilmisa, hazir uninggha bir néme déyishke bolmaydu” dédi.

Rozimemet abdulbayéf yene, buningdin 100 yil awwal yüz bergen bir tarixiy paji'ege xatire munari tiklep, qurbanlarni eslesh intayin toghra hem ehmiyetlik ish, dep qaraydighanliqini bildürdi.

U mundaq deydu: “Elwette u meyli yaxshi bolamdu yaki yaman bolamdu, tarixtiki ishlarni elwette bilish kérek. Bügünki künde mana qirghizistan musteqilliqidin paydilinip, öz waqtidiki yépiq matériyallarni échip shularni körüwatidu. Mesilen, 1916‏-yili bolghan bu ish, shu waqittiki charrusiyening milliy siyasitige qarshi bolghan qozghilang. Hazir shu matériyallar bésilip xelqning éside tursun, dep qiliwatqan bu ishlar, méningche toghra ishlar. Chünki, xelq ötmüshini bilishi kérek. Meyli u qanchilik paji'elik bolamdu, chünki millet özining kimlikini ashundaq ishlar bilen kötüridu.”

1991-Yili sabiq sowét ittishpaqi parchilinip musteqilliq jakarlighandin kéyin, qirghizistan xelqi ortaq bir milliy kimlik tikleshke kirishken. Amérikida turushluq yipek yoli medeniyet tetqiqatchisi doktor qahar baratning ilgiri sürüshiche, tarixiy weqe, hadisiler, tarixiy shexs, ortaq til we edebiyat milliy kimlik berpa qilishtiki intayin muhim amillar. U, qirghizistanning 1916‏-yildiki weqege xatire munari tiklishi mushuni meqset qilghanliqini bildürdi.

Qahar barat: “Bu yaxshi ish bu. Emdi héliqi özining milliy musteqilliqi üchün qirghiz xelqining tarixidiki charrusiye mustemlikisige qarshi küresh qilghanliqini kötürüp chiqarghanliqi, bu qirghiz dölitining musteqilliqi üchün, xelqining milliy éngini östürüsh üchün hemme tereptin éytqanda yaxshi ish. Buni qollash kérek.”

Emma doktor qahar barat yene, qirghizistanda bolshiwiklar dewride yene nurghun qirghinchiliqlarning yüz bergenlikini, qirghizistanning oxshashla bu qirghinchiliqlarni éniqlishi kéreklikini bildürdi.

Qahar barat mundaq deydu: “Qirghizistanda bula emes, bu yerdiki hazirqi qirghizlarning rusiye bilen nahayiti inchike munasiwiti bar. Eger qirghizlar öz milliy menpe'etini qoghdash üchün qilghan küreshlirining hemmisini hésabqa alidighan bolsa, bolshiwiklarning qirghiz rayonida ötküzgen nechche qétimlap chong qirghinchiliqi bar. Bularnimu choqum kötürüp chiqishi kérek. Nurghun bigunah qirghiz xelqini bolshiwiklar qiriwetken shu chaghdiki bolshiwik -minshiwik, dep qirghizlar anglap baqmighan namlar bilen. Bunimu kötürüp chiqish kérek.”

Lékin 1916‏-yili yüz bergen shu qirghinchiliqni qandaq atash mesilisi qirghizistan bilen rusiye otturisida ixtilap peyda qildi. Qirghizistan tekshürüsh komitéti bu yil 4‏-ayda mezkur qirghinchiliqni “Irqiy tazilash” dep élan qilghan. Emma rusiye mezkur weqeni bundaq atashni ret qilghan.

Rozimemet abdulbaqiyéf, qirghizistanning hazirqi ehwali we rusiyening küchini nezerde tutqanda qirghizistan parlaméntining bundaq bir qarar chiqiralmaydighanliqini ilgiri sürdi.

Rozimemet abdulbaqiyéf: “Hazir emdi irqiy qirghinchiliq, dep undaq déyishke bu yerdiki weziyetni bilisiz, chünki, bügünki künde merkizi asiyaning siyasiy weziyiti, rusiyening küchini nezerge alghanda, u hazir bir tereplimilik undaq bolmaydu, dep oylaymen. Parlamént uni qobul qilsa, bu yerde chong chataq chiqidu. Mesilen, sizmu bilisiz, gérman parlaménti erminilerge irqiy qirghinchiliq yürgüzdi, dégende ikki memliket otturisida chong chataq chiqti. Shunga, buninggha parlamént néme deydu, qandaq qarar chiqiridu, uni bilmeymen. Emma parlamént hazir undaq qarar chiqiralmaydighu deymen” dep körsetti.

Qirghizistan tekshürüsh komitétining re'isi azimbék béknezerof bu yil 15‏-awghust axbarat wasitilirige bergen bayanatida, komitétning rusiye we xitay teminligen matériyallargha asasen 2016‏-yildiki weqe “Irqiy qirghinchiliq” dégen xulasige kelgenlikini bildürgen idi.

Emma rusiye dölet dumasining bashliqi sérgiy narishkin, buning “Irqiy qirghinchiliq”ikenlikini ret qilip, “Buningdin yüz yil awwal hemme milletler zulum chekti” dep tekitligen.