Qirim tatarliri wekili: öz teqdirimizni özimiz hel qilish üchün kürishimiz

Qirim - tatar xelq mejlisi tashqi alaqiler bashqarmisining rehbiri eli xamzin radi'omiz ziyariti qobul qilip, qirim tatarlirining öz teqdirini özi belgilesh üchün küresh qilidighanliqini bildürdi we qirimning ne rusiye ne ukra'inagha tewe emeslikini alahide tekitlidi.

Rusiye da'iriliri qirim yérim arilini qoshuwalghandin kéyin, qirim tatarliri milliy mejlisi qurultay chaqirghan we qirimda milliy térritoriyilik aptonomiye qurush toghriliq qarar qobul qilghanliqini bildürgen. Bu dunya jama'etchilikining diqqitini qozghighan idi.

Eli xamzin öz sözide bügünki künde qirim tatarlirini, bolupmu tereqqiyat bixeterlikining teminlinishining köprek oylanduridighanliqini alahide tekitlep, rusiyening qirimni özige qoshuwélish arqiliq 1994 - yili ukra'ina, a q sh, rusiye we en'gliye otturisida imzalan'ghan budapésht shertnamisidiki ukra'inaning musteqilliqi, igilik hoquqi we mewjut chégralirini hörmet qilish toghriliq maddisigha xilapliq qilghanliqini, qirim tatarlirining hazir éghir ehwalgha chüshüp qalghanliqini otturigha qoydi.

Milliy aptonomiye qurush üchün qandaq qiyinchiliqlar mewjut dégen so'alimizgha eli xamzin mundaq dep jawab berdi:

- Birinchidin, bu, qirim tatarlirining milliy mesilisining mahiyitini chüshenmeslik yeni qirim tatarliri 1783 - yilghiche öz musteqilliqigha, özining milliy memlikitige ige bolghanda rusiye impériyisi uni deslepki qétim bésiwélip tartiwaldi. Andin kéyin sowét döliti terkibide 1921 - yili milliy térritoriyilik aptonomiye qurulup, uningda rus we qirim - tatar tilliri dölet tili bolup békitilgen idi. Bügün bolsa ukra'ina 23 yil mabeynide bu mesilini qozghimidi, bu heqqide birmu qanuniy höjjet qobul qilmidi. 23 Yil ichide ukra'ina bizning teqdirimizni yaxshilash üchün héchqandaq ish qilmidi.

U shundaqla, bügünki künde qirim tatarlirining tereqqiyat bixeterlikini teminleshke kapalet qilalaydighan milliy térritoriyilik aptonomiye qurush istikide ikenlikini, bashqa shekildiki dölet qurulushida qirim tatarlirining yoqap kétish éhtimalliqini, amma rusiyening qirim tatarlirining bügünki niyetlirini ijabiy qobul qilishigha özining guman bilen qaraydighanliqini, shundaqla qirim tatarlirining niyitini rusiye prézidénti w. Putinning, dunya jama'etchilikining qanchilik derijide chüshinishining hazirche namelum ikenlikini tekitlidi. Eli xamzin mubada dunya jama'etchiliki qirim tatarlirining 20 - esirde qattiq japa tartqanliqini, bügünki éhtiyajlirini, zorluqsiz, peqet démokratik yol bilen küresh qiliwatqanliqini toghra chüshinip, qirim tatarlirining hoquqlirini qayta tiklesh, bixeterlikini teminlesh boyiche mexsus xelq'ara muhakime yighini ötküzse, peqet shu waqittila biz bir nersini chüshen'gen bolar iduq. Amma bügün undaq nerse yüz bermeywatidu, dep tekitlidi. Eli xamzin hazir qirimda köngülsiz ishlarning yüz bériwatqanliqinimu yoshurmidi.

Eli xamzinning éytishiche, rusiye özining heriketliri bilen bashqa bir memliketning yérini tartiwaldila emes, belki u özining heriketliri bilen biz ishen'gen démokratiye qedriyetlirige asaslan'ghan dunya qanunlirini, yeni xelqning öz teqdirini özi belgilesh, insan hoquqlirini saqlash qa'idilirini buzup tashlidi. Rusiye özining heriketliri arqiliq qirim tatarliri xalighan tertipni emes, belki özliri toghra körgen tertipni talliwalghanliqini emeliyette körsetti. Eli xamzin yawropaning we a q sh ning ukra'ina pütünlükini eslige keltürüsh lazimliqini tekitlep, bügünki künde qirimning ya ukra'inagha, ya rusiyege te'elluq emeslikini, qirimni hem ukra'ina, hem rusiyening qatnishishi bilen xelq'ara teshkilatning bashqurushi kéreklikini, hem rusiye, hem ukra'inadiki showinistik keypiyattiki melum bir küchlerning qirim tatarlirigha tosalghu boluwatqanliqini otturigha qoydi.

Öz waqtida qirim tatarliri sowét hakimiyiti teripidin öz yerliridin heydelgen idi. Hazir ularning hoquqlirini tiklesh üchün néme qiliniwatidu?

Eli xamzin öz waqtida sowét da'irilirining qirim tatarlirining hoquqlirini tikleshke köp wedilerni bergen bolsimu, ularning biriningmu orunlanmighanliqini bildürdi. U shundaqla, mesilen, yurtliridin qoghlan'ghan chéchenler, in'gushlar, qaraychalar we bashqilarning öz yerlirige köchüp kélish mumkinchilikige ége bolsimu, amma qirim tatarlirining mundaq mumkinchiliklerdin mehrum qilin'ghanliqini ilgiri sürdi. Eli xamzin ukra'ina da'irilirining 18 - marttin kéyin, yeni qirim rusiye terkibige mejburiy kirgüzülgendin kéyin qirim tatarlirining qirimning yerlik xelqi ikenliki toghriliq qarar qobul qilghanliqini eqilge sighmaydighan ish dep bahalidi. U shundaqla qirim milliy aptonomiyisini tikleshte rusiyening ijabiy rol oynaydighanliqigha ishenmeydighanliqini bildürdi.

Eli xamzin her qandaq shara'itta qirim tatarlirining öz teqdirini özi hel qilish üchün kürishidighanliqini, peqet milliy térritoriyilik aptonomiye da'irisidila öz teqdirini özi hel qilish sherti bilen milletni saqlap qélish mumkinlikini otturigha qoydi. U shundaqla qirim milliy aptonomiyisining tiklinishige, birinchi nöwette, qirim ruslirining qarshi boluwatqanliqini, ularning bezilirining tor betliri arqiliq qirim tatarlirining nomusigha tégiwatqanliqini, bu heqte hetta bir nerse déyishning özimu köngülni aghritidighanliqini bildürdi.

Eli xamzin qirim tatarlirining dunya jama'etchilikige bolghan ümidi artqanliqini, amma rusiye qirimni tartiwalghandin kéyin dunya jama'etchilikining ésini bir az yoqitip qoyghanliqigha epsuslinidighanliqini bildürdi. U qirim rusiyege qoshulghuche mewjut bolghan qanunlarni eslige keltürgendin kéyinla rusiyeni öz pilanliridin chékinishke ishendürüsh lazimliqini ilgiri sürdi.

Eli xamzin sözining axirida ilgiri hem hazirmu Uyghurlargha hésdashliq bildürüp kelgenlikini alahide tekitlidi.