Хитай вә русийә мәркизий асияда иттипақдашларму яки риқабәтчиләрму?

Йеқиндин буян аммиви ахбарат васитилиридә елан қилиниватқан мақалиләрдә хитайниң мәркизий асиядики сиясий, иқтисадий вә һәрбий тәсириниң күчийиватқанлиқи илгири сүрүлмәктә. Мәлуматларға қариғанда, хитай бу райондики тәсир даирисини кеңәйтиш мәқситидә кейинки вақитларда, болупму афғанистан вә таҗикистан билән болған алақилиригә көпрәк диққәт бөлгән.

15-Мартта русийәниң “независимая газета” гезитидә орун алған “хитай мәркизий асияда һәрбий иттипақ қурушқа киришмәктә” намлиқ мақалидә хитайниң коллектип бихәтәрлик шәртнамиси тәшкилатиниң нәтиҗиликигә вә шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилатиниң келәчикигә гуман билән қарайдиғанлиқи һәққидә ейтилған. Мақалә аптори мәркизий асия вә оттура шәрқ бойичә мутәхәссис александир князеф, бейҗиңда таҗикистан ички ишлар министири рамазон рәһимзадә билән хитай җамаәт хәвпсизлик министири го шинкунниң учрашқанлиқини вә икки күндин кейинла таҗикистан пайтәхти дүшәнбидә хитай, таҗикистан вә пакистанниң баш штаб рәһбәрлириниң көрүшкәнликини, бу учришиштин кейинла хитай вәкилиниң кабулға йүрүп кәткәнликини билдүргән.

Мақалидин мәлум болушичә, хитай вә таҗикистан дүшәнбидә террорлуққа қарши бирләшкән мәркәз қурмақчи һәм бу җәһәттә хитай афғанистан бихәтәрлик күчлиригә чоң һәрбий ярдәм көрсәтмәкчи икән. Келишим шәртлири бойичә, сиясий һәмкарлиқтин ташқири, хитай таҗикистан, афғанистан вә пакистан билән келәчәктә қораллиқ күчләрни бирликтә ишлитишни қолға кәлтүрүшни көзлимәктә. А. Князефниң ейтишичә, хитай өзиниң бу мәмликәтләрдики иқтисадий мәнпәәтлирини қоғдаш мәқситидә һәрбий күчлиридин пайдилиниш келишимини қолға кәлтүрүшкә урунмақта. У, мәсилән, пакистанниң уйғур ели билән болған чеграсидики икки тәрәплимилик иқтисадий бошлуқини қоғдаш мәқситидә хәлқ азадлиқ армийиси қисимлирини орунлаштурушниң башланғанлиқини оттуриға қойған.

16-Мартта “сентир азия” тор бетида елан қилинған татяна байкованиң “хитай мәркизий асияда русийәни қистимақта” дегән мақалисидә, хитайниң һимайиси астида қурулуватқан мәзкур иттипақ һәққидә москвада өткән русийә президентиниң афғанистан бойичә мәхсус вәкили замир кабулоф вә хитай ташқи ишлар министирлиқиниң афғанистан бойичә мәхсус вәкили ден сизюн арисида болған учришишта муһакимә қилинғанлиқи ейтилған. Русийә вәкили бу һәқтә мундақ дегән: “гәп пәқәт чегрини контрол қилиш, террорчиларниң кирип чиқишиниң алдини елиш һәққидә болмақта. Бу, хитайниң қораллиқ күчләрни ишлитиш нийитиниң йоқ икәнликини билдүриду. Бизгә қошулушниң һаҗити йоқ. Бизниң коллектип бихәтәрлик шәртнамиси тәшкилати даирисидә өз пиланлиримиз бар. Болупму биз хитай билән шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилати даирисидә бу мәсилиләрни муһакимә қиливатимиз.”

Мақалә аптори мундақ дәп язиду: “москва хитайниң афғанистандики вәзийәттин тәшвишлиниватқанлиқини чүшиниду, хитай хәлқ җумһурийитини бөлгүнчи қошунлар һәрикәт қиливатқан шинҗаң уйғур аптоном райониниң муқимлиқи беарам қилмақта. Һәмкарлишиш үчүн әнә шундақ мәмликәтләрни қобул қилишниң сәвәби мушуниң билән чүшәндүрүлиду.” мақалидин мәлум болушичә, һазирқи афғанистан бойичә мутәхәссис андрей серенко болупму таҗикистан билән һәмкарлишиш мәсилисидә русийә вә хитайниң тоқунушқа башлиғанлиқини көрситип, мундақ дегән: “русийәниң украина, йеқин шәрқ билән бәнд болуши шуниңға елип кәлдики, биз мәркизий асиядики мәвқәлиримизни йоқитиватимиз. Хитай күнлүки астида мундақ ‛мәркизий асия натоси‚ ни қуруш җәрянида русийә чәттә қелиши мумкин.”

Хитай вә русийә мәркизий асияда иттипақдашларму яки риқабәтчиләрму?

Қазақистан призедент йенидики қазақистан истратегийәлик тәтқиқат институти мутәхәсссилиридин константин сиройежкин бу икки мәмликәт оттурисида ениқ риқабәтчилик болмисиму, буниң йошурун түрдә байқиливатқанлиқини көрситип, бу төрт мәмликәт тәрипидин һәрбий иттипақниң қурулуватқанлиқи һәққидә мундақ деди: “һазирчә мундақ вәзипә қоюлмайватиду. Әлвәттә, хитайниң һәрбий нәзәрийиси, һәммиси өзгириватиду.” к. Сиройежкинниң пикричә, русийә вә хитай һазир көпинчә сиясий саһәдә һәмкарлишиватқан болуп, иқтисадий саһәдә болса, бәзи қийинчилиқларға дуч кәлмәктә. У шундақла хитайниң русийәни барлиқ саһәләрдә қоллаватқанлиқини, иқтисадий ембарголар сәвәбидин һазир русийәниң еғир кризисни баштин күчүрүватқанлиқини, хитайниң болса болупму мәбләғ җәһәттин “оюн қаидилири” ни һесабқа еливатқанлиқини, бу “оюн қаидилири” ни хитай әмәс, бәлки америкиниң мәҗбурлаватқанлиқини оттуриға қойди.

Сиясәтшунас вә җәмийәт әрбаби расул җумали русийә вә хитайниң мәркизий асияда биринчи нөвәттә риқабәтчиләр икәнликини, иттипақниң көпинчә риқабәтлишиштин келип чиқидиғанлиқини, әнглийәниң сабиқ баш министири черчилниң сөзлири билән ейтқанда, сиясәттә мәңгүлүк иттипақдашларниң әмәс, бәлки мәңгүлүк мәнпәәтләрниң болидиғанлиқини билдүрүп, мундақ деди: “һәм дуня миқясида, һәм икки тәрәплимилик даиридә русийә вә хитай баштинла риқабәтчи мәмликәтләрдур. Кейинки 20 йил ичидә бу дөләтләр ара көпинчә ишәнч, һәмкарлиқ бәлгилири байқалмақта. Һәр иккиси мундақ мунасивәткә моһтаҗ. Шундақ болсиму икки мәмликәт оттурисида мундақ һәмкарлиқтин көпрәк пайда елиш ғәризи болуп, хитайниң мәркизий асиядики тәсир даирисиниң күчийиши москвани даим тәшвишләндүрүп кәлгән.”

Расул җумали русийәниң оттура асия мәмликәтлиригә нисбәтән тутқан илгирики басқунчилиқ мунасивитиниң давам қилип келиватқанлиқидин хитайниң әнсириватқанлиқини, һәр икки тәрәпниң буниңдин кейинму бир-биригә гуман, қизғиниш билән қарайдиғанлиқини оттуриға қойди.

У шундақла хитай, таҗикистан, пакистан вә афғанистан арисида бирәр һәрбий иттипақниң мәйданға келишиниң мумкин әмәсликини илгири сүрүп, мундақ деди: “хитай шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилатиға охшаш тәшкилатларни һесабқа алмиғанда даим мундақ көп тәрәплимилик тәшкилатлардин йирақлишишқа тиришип кәлгән. Хитай өзиниң ташқи сиясити билән көпинчә икки тәрәплимилик даиридики һәмкарлишишларни әвзәл көргән. Шуниң үчүн у һәр бир айрим дөләтни өзидин кичик көрүп, улар билән болған һәмкарлиқтин өзигә мунасип пайда издигән. Мәсилән, чегра мәсилисидә у мустәқил дөләтләр һәмкарлиқи әзалириға бесим көрситип, уларниң һәр қайси билән айрим олтуруп, бу мәсилиләрни һәл қилған.” р. Җумали йеқинқи 7-10 йил ичидә хитайниң қандақтур бир һәрбий-сиясий иттипақларни қуруш нийитиниң йоқлуқини, һазирқи шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилатиниң хитай үчүн һәм иқтисадий, һәм сиясий мәнпәәтлирини әмәлгә ашуруш үчүн йетәрлик икәнликини билдүрди.