Erdughan shangxey hemkarliq teshkilatigha eza bolushni yene bir qétim telep qildi

Erkin ekrem qanal a téléwiziyeside erdogannng rusiye ziyariti we shangxey hemkarliq teshkilati toghrisida toxtaldi. 2013-Yili noyabir, türkiye.

Türkiye bash ministiri rejep tayyip erdughan rusiye ziyariti jeryanida, rusiyidin, türkiyeni shangxey hemkarliq teshkilatigha ezaliqqa qobul qilishqa chaqiriq qildi.

Türkiye bash ministir erdughan rusiye dölet re'isi putin bilen pétirburg shehiride ötküzülgen türkiye-rusiye 4-qétimliq aliy derijilikler istratégiyilik komitéti yighinigha qatnashti. Bu jeryanida ikki terep süriye mesilisi we ikki döletning soda-tijaret munasiwetlerni qoyuqlashturush toghrisida muzakire élip bardi.

Kéyin bash ministir erdughan, rusiye dölet re'isi putin bilen axbarat élan qilish yighini achti we muxbirlarning so'allirigha jawab berdi.

Erdughan, 2012-yili ikki dölet otturisidiki tashqi tijaretning 35 milyard dollargha yéqinlashqanliqi, emma 2013-yili bu reqemning töwenlep ketkenlikini bildürdi we “Ikki döletning sodisini 2020-yili 100 milyard dollargha yetküzüsh nishanlandi. Oxshimighan sahelerde bésilidighan qedemler üchün bu nishan'gha yétishte aldimizda héch qandaq tosalghu yoq”, dédi.

Medeniyet sahelerde pa'aliyetlerni téximu köp ashuridighanliqini ipadiligen erdughan, “Enqerde rusiyege a'it bir medeniyet merkizining qurulushi, moskwada yünüs emri medeniyet merkizining qurulushi hazir bizning küntertipimizde” dédi.

Xewerlerde bildürüshiche ikki terep asasliqi süriye mesilisi, ikki döletning soda munasiwetlirini qoyuqlashturush, tijaret hejmini ashurush, 2020-yiligha barghanda ikki dölet otturisidiki tijaret miqdarini 100 milyard dollargha yetküzüsh, ortaq mashina yasash, medeniyet jehette her ikki dölette medeniyet merkizi qurush mesilisini muhakime qildi. Ular yene 2020-yili dunya soda yermenkisining échilishida rusiyening ékatérinburg shehiri bilen türkiyening izmir shehirining namzatliq riqabiti toghrisida muzakire élip barghan we bu nuqtilarda muwapiq körülgen sahelerde kélishim tüzüp imzalashqan.

Edughan muxbirlargha jawab bérish jeryanida, türkiyeni shangxey hemkarliq teshkilatigha ezaliqqa qobul qilishini telep qilip: “Men deymenki, shangxey hemkarliq teshkilatigha türkiyeni qobul qilinglar, bizni bu mesililerdin qutuldurunglar, biz buning bilen yawro-asiyadiki döletlerge alaqidar erkin soda-tijaret kélishimige qoshulimiz, emma méning déginimge oxshash shangxey hemkarliq teshkilati weqesini buningdin ilgirimu hörmetlik re'is (putin) gha chüshendürgen idim, biz buninggha ehmiyet bérimiz”, dédi. Emma bu heqte rusiye dölet re'isi putin héch qandaq ipade bildürmigen.

Bash ministir erdughan sözide türkiyening yüzde 56% tebi'iy gaz éhtiyajini rusiyidin éliwatqanliqi, rusiye bilen bu yil 36 milyard dollar miqdarda tijaret boluwatqanliqi, 2020-yiligha barghanda bu miqdarning 100 milyard dollargha yetküzüsh üchün her ikki döletning tirishidighanliqini bildürdi.

Igilinishiche, 28-29-noyabir künliri shangxey hemkarliq teshkilatining yighini tashkentte échilidiken, bu yighinda xitayning sherqi bilen rusiyening pétirburg portini bir-birige tutashturidighan yéngi quruqluq yoligha alaqidar kélishimge imza qoyush pilanlan'ghan, emma xitay merkizi xelq radi'osining türkche bölümining xewirige qarighanda, xitay bu yighinda sherqiy türkistan islam herikiti teshkilatigha qarshi ortaq qarshi turush, bixeterlik tedbiri élish toghrisida bir türküm teleplerni otturigha qoyidiken.

Xewerde bildürüshiche, xitayning merkizi komitéti siyasiy we qanun komitéti sékrétari ming jyenju 31-öktebirde shangxey hemkarliq teshkilati térrorluqqa qarshi komitétigha tiyen'enmén weqesi toghrisida doklat sun'ghan we xitayning térrorluqqa qarshi herikette shangxey hemkarliq teshkilati bilen hemkarliqni küchlendüridighanliqini bildürgen.

Türkiyening bixeterlikni bahane qilip Uyghurlarni basturushta xitaygha hemkarlishiwatqan shangxey hemkarliq teshkilatigha eza bolushni telep qilishini Uyghur teshkilatlar we mutexessisler qobul qilmaydighanliqini bildürgen idi.

Shimaliy atlantik okyan teshkilatining ezasi shundaqla 50 yildin buyan yawropa ittipaqining ezaliqigha namzat bolup turuwatqan türkiye qandaq bolup shangxey hemkarliq teshkilatigha eza bolushni xalaydu? shangxey hemkarliq teshkilatigha eza bolushi mumkin bolamdu? bu so'allarning jawabigha érishish üchün mutexessislerning pikirlirige diqqet béreyli.

Bash ministir erdughanning bu chaqiriqliridin kéyin türkiye metbu'atlirida yene bu heqte maqaliler élan qilindi.

“Hörriyet” gézitide, bu heqte élan qilin'ghan, “Shangxey hemkarliq teshkilati, rusiye-xitay tirkishishi we türkiyening weziyiti” dégen témidiki maqalide, bu teshkilatqa eza rusiye bilen xitayning ottura asiyada tesir küchini ashurush we ottura asiyadiki néfit we tebi'iy gaz bayliqlirigha ige bolush üchün her ikki döletning tirishchanliq körsitiwatqanliqi ipadilen'gen. Maqalide yene rusiyening bu heqte xitayning tesirini cheklesh meqsitide xitayni öz ichige almighan iqtisadiy sahede yawro-asiya iqtisadiy tereqqiyat teshkilati, bixeterlik saheside kolléktip bixeterlik kélishimi teshkilati qurush xizmiti élip bériwatqanliqi bildürüldi.

Maqalide, rusiye bilen xitayning türkiyening shangxey hemkarliq teshkilatigha eza bolushini xalimaydighanliqini bildürgenliki we rusiye bilen xitayning, shangxey hemkarliq teshkilati chembirikide turup amérikini asiyadin uzaqlashturushqa oxshash meqsitining barliqi, hemmidin muhim bolghini amérikining asiyadiki ittipaqdishi bolghan we nato (shimaliy atlantik okyan ehdi teshkilati)ning ezasi shundaqla yawropa ittipaqining ezaliq namzati bolghan türkiyeni shangxey hemkarliq teshkilatigha ezaliqqa qobul qilmaydighanliqini ilgiri sürüldi.

Maqalide yene türkiyening shangxey hemkarliq teshkilatigha eza bolalmaydighanliqining yene bir sewebini otturigha qoyulup mundaq déyilgen: rusiye bilen xitayning meqsiti shangxey hemkarliq teshkilati chembiriki astida ottura asiyada tesirini küchlendürüsh. Shuning üchün ottura asiya bilen tarixiy we medeniyet baghlinishliqi bolghan türkiyening bu teshkilatigha eza bolushi bir pastini üchke bölgenlik bolidu, shuning üchün rusiye bilen xitayning bu pastini bashqilar bilen ortaqlishishni xalimaydighanliqi éniq.

Maqalide yene shangxey hemkarliq teshkilatigha eza we közetchküchi eza bolghan döletlerning köpinchisining amérikining qara tizimlikige élin'ghan döletlerdin terkib tapqanliqi, asasliq ezasi bolghan rusiye, xitay, özbékistan we közetküchi eza iran tizimlikning aldinqi qatarida turidighanliqi, gherb elliri tereptin yawropaning diktatoriliq bilen hakimiyet yürgüzüwatqan yawropa döliti dep baha bérilgen bélarusiyening bu teshkilatqa közetküchi eza salahiyiti bilen eza bolidighanliqining mezkur teshkilatning meqsetliri toghrisidiki shübhilerni ashuridighanliqi bayan qilin'ghan.

“Radikal” gézitide, “Erdughanning yawropa ittipaqi qiyinchiliqigha shangxey hemkarliq teshkilati chare bolamdu?” dégen témida maqale élan qilindi. Bu maqalide türkiyening néme üchün shangxey hemkarliq teshkilatigha eza bolushni xalaydighanliqining sewebliri otturigha qoyulup mundaq déyilgen: türkiyening amérikiliq we yawropaliq ittipaqdashliri, bash ministir erdughan we hökümet emeldarlirini yéqinqi bir qanche heptidin buyan yéngidin nishan'gha aldi. Bu, gherbning démokratiye qimmet qarishigha baghliq ikenlikini yéngilighan turup, putindin shangxey hemkarliq teshkilatigha ezaliqqa qobul qilishni telep qilishi bilen zit kélidu. Erdughanning süriye we misir siyasitide özgertish kirgüzüshni hés qilishi we u yerde élan qilin'ghan tereqqiyat doklatida, gézi baghche weqesi qatarliqlarni öz ichige alghan heq-hoquq we erkinlik saheliridiki mesililerde tenqidke uchrishi, enqerening muzakire arqiliq yaxshilinishqa qarap kétiwatqan munasiwetler bilen shangxey hemkarliq teshkilatigha eza bolushni telep qilish bilen qoghdiyalmaydu. Erdughan yawropa ittipaqi bilen shangxey hemkarliq teshkilatning ayrim ikki dunyagha wekillik qilmaydighanliqini we hetta ularning bir-birining ornini igiliyelmeydighanliqini bilidu. Mundaqche éytqanda türkiyeni qoldin chiqirip qoyushni xalimaydighan yawropagha qarshi kozir qilishni oylaydu, emma 50 yildin buyan saqlitip kéliwatqan yawropadin toyup, buning charisini yawropaning démokratiye qimmet qarishidin uzaq bolghan diktator döletlerning shangxey hemkarliq teshkilatidin izdesh, amérika we yawropaning qoral yasash shirketlirini xitayning bomba qalqan sistémilirini sétiwélishtek koziri arqiliq riqabetni qizitishqa oxshimaydu.

Istratégiye mutexessisi doktor erkin ekrem bu heqte pikir bayan qilip mundaq dédi: türkiyening shangxey hemkarliq teshkilatigha ezaliq telipini rusiye, qazaqistan qatarliq döletler qobul qiliwatidu, emma xitay her zaman buninggha qarshi turup keldi, buning bir qanche türlük sewebliri bar, buning biri bolsa: türkiyening natoning ezasi bolushi, amérikining ittipaqdishi bolushi, yawropa ittipaqining ezaliq namzatliqi we sherqiy türkistan mesilisi. Xitay mana shu sewebtin türkiyening eza bolushigha qarshi turidu.