Közetküchiler xitayning ottura asiyadiki siyasiy tesirini köp ashuralmaydighanliqini bildürmekte

Bügün amérikidiki xelq'ara krizis guruppisi “Xitayning ottura asiya mesilisi” témisida bir doklat élan qilip, amérika afghanistandin esker chékindürgendin kéyin, ottura asiyada shekillinidighan iqtisadiy we siyasiy weziyet tüpeyli, xitay özining ottura asiyadiki siyasiy tesirini ashurushqa heriket qilishi mumkinlikini otturigha qoyghan.

Emma rayon weziyitini közetküchiler xitayning ottura asiyada amérika we rusiyidek siyasiy tesirge ige bolalmaydighanliqini bildürmekte.

Muxbirimiz bu heqte türkiyining sabiq dölet ministiri exet endijan ependini ziyaret qilip, uning köz qarashlirini igilidi.

Amérika armiyisining 2014-yili afghanistandin chékinip chiqishi bilen buning afghanistan we afghanistan'gha qoshna ellerde néme özgirishlerni peyda qilidighanliqi, bolupmu xitay we rusiyidin ibaret ottura asiya rayonida küchlük tesirge ige döletlerning amérika chékinip chiqqandin kéyin qandaq yol tutidighanliqi, shangxey hemkarliq teshkilatining bundin kéyin rayonda qandaq rol oynaydighanliqidek mesililer qizghin munazire témisi bolup keldi. Bügün bu heqte amérikidiki musteqil tetqiqat organliridin bolghan xelq'ara krizis guruppisi “Xitayning ottura asiya mesilisi” témisida bir parche doklat élan qilghan. Doklatqa xitayning ottura asiya mesilisi dep téma qoyulushida mundaq bir qanche seweb bar. Mezkur organning éytishiche, hazir xitay ottura asiyadiki iqtisadiy tesirini künsayin ashurup, rayondiki alahide chong küchke aylandi we uning amérika bilen rusiyini qisqighine bir ‏-ikki yil ichide arqida qaldurush éhtimali intayin yuqiri. Emma buning bilen birlikte, xitay ottura asiyada muqimliq mesilisige yoluqushi mumkin. Chünki amérikining afghanistandin chékinip chiqishi bilen shekillinidighan yéngi weziyet we ottura asiyadiki xitay bilen yéqin munasiwet ornitiwatqan ottura asiya döletliridiki chiriklik, dölette qanunning ijra qilinmasliqi, ijtima'iy parawanliq xizmetlirining nacharlishishi we bu dölet xelqlirining hökümetni dölettiki barliq mesililerning yiltizi dep qarishidek amillar rayon döletliride muqimsizliq yaritishi mumkin. Uning üstige hazir ottura asiya döletliride xitayning tesirining éshishigha egiship, bu döletlerde xitaydin qorqush xahishimu kücheymekte. Mana mushu yuqirida tilgha élin'ghan amillar hemmisi kelgüside xitayning bu rayonda özi xalighan muqim muhitni yaritishigha tehdit peyda qilghanliqtin, xitayning muqimliqni berpa qilish üchün siyasiy tesirini ashurushqa heriket qilishi mumkinlikini otturigha qoyghan.

Emma közetküchiler, rusiye we amérikining xitayning bundaq qilishigha yol qoymaydighanliqini, xitayning iqtisadiy küchining éshishining uning siyasiy tesiriningmu ashidighanliqidek menini ipadilep bermeydighanliqini bildürmekte. Bügün türkiyining sabiq dölet ministiri, proféssor doktor exet endijan ependi ziyaritimizni qobul qilip, bu heqtiki köz qarashlirini biz bilen ortaqlashti. U xitayning amérika we rusiyining tesirini asanliqche öchürüwételmeydighanliqini bildürüp: “Xewpsizlik we bashqa sahelerde xitayning aktip tesirge ige bolidighanliqigha men anche ishenmeymen. Chünki ottura asiya döletliri shangxey guruhigha xitay bilen birge eza bolushigha qarimay, ularning xewpsizlikni meqset qilip qurghan teshkilat yaki guruppilirigha xitayning qatnashmighanliqini yaki qatnashturulmighanliqini köreleymiz. Téximu muhimi, eger xitay bu döletlerde xewpsizlik sahelirige arilashsa, özining sherqiy türkistan mesilisi aldinqi pilan'gha chiqip kétip, sherqiy türkistanning musteqilliq heriketlirini kontrol qilish imkanidin ayrilip qalidighanliqini bilidu” deydu.

Shunga exet ependi xitay énérgiye éhtiyajini qamdash üchün ottura asiyagha zor mebleghlerni salsimu, emma özining qisqa muddet ichide xitayning ottura asiyada xewpsizlik we bashqa sahelerde küchlük siyasiy tesirge ige bolidighanliqigha ishenmeydighanliqini éytti.

Shangxey guruhi qurulghanda mutexessisler, bu teshkilatning körünmekke iqtisadiy hemkarliq teshkilatidek körünsimu, emeliyette xitay hökümitining bu teshkilatni Uyghurlarning musteqilliq herikitini kontrol qilish, musteqilliq herikitining ottura asiyada zémin yaritilip qélishining aldini élish üchün qurghanliqini bildürgen idi. Xelq'ara krizis guruppisimu bügünki doklatida, xitayning shangxey hemkarliq teshkilatini qurushtiki asasiy meqsitining Uyghur élining muqimliqini tizginlesh ikenlikini eskertken we amérika afghanistandin chékinip chiqqandin kéyin taliban xitay we bashqa ottura asiya döletliri üchün asasiy mesilige aylinidighanliqi, u chaghda xitay belkim taliban küchlirining sherqiy türkistanchilargha yardem qilishining aldini élish üchün taliban küchliri bilen munasiwet ornitishi mumkinlikini otturigha qoyghan. Emma exet endijan ependi bu xil köz qarashqa qoshulmaydu. U talibanning xitay üchün tehdit peyda qilmaydighanliqigha ishinidu. Chünki u talibanning eyni yillarda afghanistanda nahayiti zor tesirge ige we küchke ige mezgildimu sherqiy türkistan mesiliside xitayni bi'aram qilidighan bir ish qilip baqmighanliqini, uning üstige ochuq-ashkara bolmisimu, xitay bilen talibanning soda munasiwiti barliqini, xitayning talibanni ezan qorallar bilen teminlewatqanliqini, shunga bundaq bir shara'itta talibanning sherqiy türkistan mesilisi üchün xitayni bi'aram qilishining mumkin emeslikini bildürdi. Emma exet endijan ependi bu yerde amérikining Uyghurlargha qaratqan siyasitining muhimliqini eskertip, “Uyghurlar yaki Uyghurlarning musteqilliq herikitining amérikining afghanistandin chékinip chiqip kétishi bilen yaki afghanistanda turushqa dawam qilishigha qarap turup özgermeydighanliqini, amérikining sherqiy türkistan siyasitining amérika afghanistandin chiqip ketkendin kéyinmu oxshash dawam qilidighanliqini bildürdi.

Shuning bilen birge, shangxey hemkarliq teshkilatiningmu siyasiy tesirining ashmaydighanliqini, eger undaq qilghan teqdirde buning yalghuz rusiyinila emes, belki xitay tehditidin gumanliniwatqan döletlernimu oyghitip qoyidighanliqini bildürdi.