Teywende musteqilliq terepdarliri 51% ni igiligen

Teywen prézidénti sey yingwén xanim hoquq tapshuruwélish murasimida mu'awin re'isi chén chyenjén bilen. 2016-Yili 20-may, teybéy.

Teywen xelq rayi fondi jem'iyiti 27-may élan qilghan xelq rayini sinash netijisi 51% teywenlikning musteqilliqni xalaydighanliqini, aran 15% teywenlikning xitay bilen birlishish terepdari ikenlikini ashkarilidi.

Gérmaniye awazining 28-maydiki teywen xelq rayi fondi jem'iyiti doklatidin neqil alghan xewiride bayan qilinishiche, teywen prézidénti sey yingwén 20-may küni hoquq tapshurup élip bir heptidin kéyin élan qilin'ghan bu doklat “Teywen xelqi menggü hazirqi halitini saqlap yashashni xalaydu, deydighan saxta qiyapet we epsanini ret qilip tashlighan”.

Ray sinash netijisidin melum bolushiche, 51% teywenlik musteqilliqni xalaydiken, 15% teywenlik xitay bilen birleshken yaxshi dep qaraydiken, 25% teywenlik bolsa, hazirqi halitini saqlap qélishni muwapiq köridiken. Millet teweliki toghrisidiki ray sinashqa qarita 81% kishi özini “Teywenlik” dep qaraydiken, 8% kishi özini “Junggoluq” dep qaraydiken, yene 8% kishi bolsa özini hem teywenlik hem junggoluq dep qaraydiken.

“Yérimdin artuq teywenlik musteqilliq isteydu” namliq bu xewerde bayan qilinishiche, bu qétimqi ray sinash élan qilinishtin bir kün ilgiri, teywen soda-sana'et sahesi wekillirini qobul qilghan xitayning teywen, xongkong sahesige mes'ul emeldari jang jéjün béyjingda pikir bayan qilip “Teywen musteqilliqi ölüm yolidinla ibaret” dégen tehdit ibarisini tekrarlighan.

Biraq hakimiyet béshidiki teywen démokratiyini ilgiri sürüsh partiyisining parlamént wekili wang dingyü inkas qayturup: “Teywen'ge qarita ‛ölüm yoli‚ dégen bu gepni qilghili uzun boldi, emma teywen hélimu hayat turuptu, ikki terep arisida bardi-keldi dawamlishiwatidu, nedimu ‛déginimdek qilmisang, sanga ölüm yoli‚ deydighan gep bar? bundaqmu hemkarliq bolamdu?” dégen.

Teywen parlamént ezasi xu'ang gochangmu ipade bildürüp: “Bu, xitay kompartiyisining tunji qétimliq tehditi emes, bu xil tehdit teywenliklerni barghanséri özidin uzaqlashturushtin bashqa netije yaritalmaydu” dégen.

Mezkur xewerde ilgiri sürülüshiche, teywenning yéngi prézidénti sey yingwén hoquq tapshurup alghandin kéyin, teywen xelqining iradisi ashkarilinishqa bashlighan bolup, bundin ilgiriki 8 yilda hakimiyet béshida bolghan gomindang partiyisi xelqning heqiqiy rayini perdazlap kelgen.

Teywen gomindang partiyisining parlaménttiki wekili wang yüméy xitayning teywen, xongkong sahesige mes'ul emeldari jang jéjünning béyjingda qilghan sözi heqqide toxtilip: “Chong quruqluqning teywenning musteqilliq mesilisidiki meydani ezeldin özgergen emes, peqetla ilgiri bu qeder ochuq ipadilenmigen, teywen musteqilliq küchlirining téximu yüksek tereqqiy qilip kétishidin ensirigen jang jéjün bu qétim gepni ochuq qildi” dégen.

D u q ijra'iye komitéti re'isi dolqun eysa ependi bu xususta toxtalghanda “Teywen we xongkongda musteqilliq terepdarlirining köpiyishi, xitayning “Bir junggo siyasiti” ning meghlup bolghanliqidin dérek béridu” dédi. U sözide yene, xitayning tibet we Uyghur ilida élip bériwatqan bésim siyasitining teywen we xongkongda kishilirigimu tesir körsitiwatqanliqini tekitlidi. U sözide yene, xitayning tibet we Uyghur ilida élip bériwatqan bésim siyasitining teywen we xongkongda kishilirigimu tesir körsitiwatqanliqini tekitlidi

Xitayning xongkong we teywen siyasitining adil emeslikini tekitligen gérmaniyediki kishilik hoquq pa'aliyetchisi manyan ependimu bu jehette dolqun eysa bilen oxshash qarashta bolup, u shi jinping textke chiqqandin buyan yürgüzülgen kishilik hoquq depsendichilikining teywen we xongkongda musteqilliq terepdarlirining sanining yüksilishige seweb bolghanliqini tilgha aldi.

U mundaq dédi: “Shi jinping bir tereptin buzuq, parixor emeldarlarni jazalawatidu, yene bir tereptin kishilik hoquq pa'aliyetchilirini basturuwatidu. Uning zadi néme oylawatqanliqini héchkim bilmeydu. Emma uning kishilik hoquq depsendichiliki teywen we xongkongda musteqilliq sadalirining yenimu küchiyishige türtke bolidu.”

Teywenning nöwette ottura amérika, karib déngizi, afriqa we jenubiy tinch okyandiki 22 dölet bilen diplomatik munasiwiti bolup, xitay hökümiti yillardin buyan bu 22 döletning teywen bilen bolghan munasiwitini üzüsh yolida türlük shekillerde bésim ishlitip kelgen.

Birleshme agéntliqning 26-maydiki analizida ilgiri sürülüshiche, eger xitay hökümiti bu xildiki bésim siyasitini dawamlashturghan teqdirde, sey yingwén hökümiti xitaygha qarita téximu qattiq pozitsiye bildürüshi mumkin iken. Halbuki, xitayning teywen ishliri bölümining bayanatchisi ma shawgu'ang 25-may küni élan qilghan bayanatida, sey yingwénning ikki qirghaq munasiwitidiki pozitsiyisining müjmel ikenlikini tekitlep “ Ikki qirghaqning tinch, muqim bolghan tereqqiyatigha kapaletlik qilish jehette konkrétni chare-tedbirni otturigha qoymidi” dep eyibligen.

B b s ning 28-maydiki xewiride teswirlinishiche, teywenning gomindang hakimiyet béshidiki dewride xitay bilen qurghan iqtisadiy hemkarliqining da'irisi keng bolup, sey yingwén prézidéntliq textige chiqqandin kéyin jenubiy tinch okyan rayonliri bilen bolghan hemkarliqni kücheytishtek yéngi iqtisadiy istratégiyeni otturigha tashlighan. Bu istratégiyede xitay bilen bolghan kona iqtisadiy hemkarliqlar saqlap qélinish bilen birge, nöwettiki asasiy iqtisadiy nishanni özliri bilen diplomatik munasiwiti bolghan jenubiy tinch okyan rayonlirigha qaritish we u jaylargha meblegh sélish pilanlan'ghan. Elwettiki, bu yéngi pilan xitay da'irilirini xélila jiddiyleshtürgen.