Xitay, türkiyediki référéndumni xitayning “Térrorluqqa qarshi kürishi”ge riqabet dep qarimaqta

Türkiyede parlamént tüzümidin prézidéntliq tüzümge ötüsh üchün ray sinashqa qarshiliq bildürüp we tashlan'ghan béletke saxtiliq qilindi, dep namayish qiliwatqanlar. 2017-Yili 18-aprél, istanbul.

Türkiyediki référéndumdin kéyin xitayning hökümet awazi hésablinidighan “Yer shari waqti” géziti référéndum, yeni omumi xelq awaz bérishtin kéyinki türkiye-xitay munasiwetliri mulahize qilin'ghan bir maqale élan qilghan. Uningda, türkiyede bundin kéyin pan türkizim idiyesining küchiyish éhtimalliqi we buning xitayning térrorluqqa qarshi turushigha peyda qilidighan riqabiti üstide mulahiziler élip bérilghan. Türkiyediki közetküchiler bu heqte öz pikirlirini otturigha qoydi.

Bügün xitayning “Yer shari waqti” gézitide “Türkiyediki référéndum xitayning térrorluqqa qarshi kürishige riqabet élan qilmaqta” mawzusida bir maqale élan qilindi. Türkiyede bu yekshenbe küni prézidéntliq sistémisigha ötüsh yaki parlamént tüzümini saqlap qélish üchün élip bérilghan omumiy xelq awaz bérish pa'aliyiti,yeni référéndum dunyaning omumyüzlük diqqitini qozghighan. Bolupmu gherb elliri prézidéntliq tüzümige ötken teqdirde buning rejep tayyip erdoghanning küchini ashurup, türkiyediki démokratik sistémigha ziyan bérishi mumkinlikini talash-tartish qiliwatqan bir mezgilde, xitayning hökümet awazi hésablinidighan “Yer shari waqti géziti” bolsa oxshimaydighan bir nuqtini chiqish nuqtisi qilip turup türkiyediki référéndumgha baha berdi. Maqalide mundaq déyilgen: türkiyediki référéndum netijisi türkiye prézidéntining hoquqini yenimu kücheytidighanliqi üchün xitaydiki bir qisim közetküchiler buning türkiyede pantürkizm idiyesining küchiyishi we netijide xitayning “Sherqiy türkistan islam herikiti” ge oxshaydighan térrorluq guruppilirigha qarshi küresh qilishini qiyinlashturushi mumkin, dep qarimaqta.

“Yer shari waqti” gézitining éytishiche, béyjing uniwérsitétining oqutquchisi zen taw: “Rejep tayyip erdoghanning ghelibisi türkiyede pan-türkizimning bash kötürüshige yol échip bérishi we netijide bu dölettiki bir qisim siyasiy küchlerningmu Uyghur élidiki térrorchilargha, bölgünchilerge yaki dini radikallargha hésdashliq qilishi, hetta qollishini keltürüp chiqirishi mumkin”, dep mulahize qilghan.

Türkiyediki sabiq parlamént ezasi, proféssor doktor exet endijan ependi yuqiridiki mulahizige baha bérip, “Bu xitay hökümitining purset tapsila Uyghurlarni térrorluqqa chétiwalidighan xahishining bir mehsulati xalas”, deydu. U sözide türkiyening herwaqit Uyghur milliy dawasini qollap kelgenlikini, buning référéndum bilenmu bek alaqisi yoqluqini éytip, “Men bu yuqirida éytilghan sözlerni peqet xitay hökümitining Uyghur mesilisini he dése térrorluq we térrorchi qilip körsitish tirishchanliqlirining bir mehsuli, dep qaraymen. Xitay Uyghurlarning milliy herikitini térrorluq herikiti dep ataydu. Emma türkiyede Uyghurlarning herikiti milliy bir dawa süpitide qollashqa ériship kelgen. Meyli erdoghan hökümiti bolsun yaki uningdin ilgiriki bashqa hökümetler bolsun hemmisi Uyghurlarning milliy dawasigha hésdashliq qilidu. Uyghur mesilisi dégen türkiyening ichki siyasitige munasiwetlik. Shunga uni hemme hökümetler qollighan. Buning référéndum bilen alaqisi yoq. Bu yerde xitayning némini térrorluq dewatqanliqi yaki türkiye hökümitining Uyghur milliy dawasining qaysi sewiyede qollawatqanliqini perqlendürüsh kérek” dédi.

“Yershari waqti” géziti bolsa xewiride, süriyede “Islam döliti teshkilati” qarmiqida urush qiliwatqanliqi ilgiri sürülüwatqan Uyghurlargha türkiyening ishik échip bergenlikini bayan qilip, “Süriye prézidénti besher esad bir qétim xitayning finéks téléwiziyesige söz qilghanda türkiye Uyghur jihadchilargha chégrani échip bériwatidu. Men türkiye hökümitining némishqa ularni tosmaydighanliqini chüshinelmidim, dédi” dep yazghan. Exet endijan ependi bolsa buninggha qarshi chiqip, süriyede “Islam döliti teshkilati” qarmiqida urush qiliwatqan Uyghurlar bar déyilsimu, emma ularning Uyghur éli ichidiki heriketler bilen qanchilik alaqisi barliqining éniq emeslikini, bir alaqisi barliqigha da'irmu héchqandaq bir ispat yoqluqini bildürdi.

“Yer shari waqti” géziti mulahiziside yene, ikki dölet munasiwetlirining bundin kéyinki tereqqiyati üstide toxtilip, uninggha xitaydiki ottura sherq tetqiqatchisi, xitayning irandiki elchixanisining sabiq elchisi xu'a limingning sözini neqil keltürgen. Xu'a liming sözide, référéndumdin kéyin türkiyening amérika we yawropa bilen bolghan munasiwetlirining choqum yirikshidighanliqini, shunga türkiyening bundin kéyin xitay we rusiye bilen yéqin munasiwet quridighanliqini ilgiri sürgen hem buninggha türkiye prézidénti erdoghanning xitayning yéngi yipek yoli ish pilaninimu qollaydighanliqini qoshumche qilghan.

Türkiye ege uniwérsitétining oqutquchisi, proféssor alimjan inayet ependi hazir türkiyening bezi sewebler tüpeylidin gherb döletliridin yamanlisimu,emma beribir ular bilen yéqin munasiwet ornitishqa mejburlighini bildürdi.

Exat andijan ependimu yuqiridiki sözni qollap, xitay bilen rusiyening yawropaning ornini basalmaydighanliqini bildürüp, “Türkiye jumhuriyitining iqtisadining zor bir qismi yawropagha baghlan'ghan. Shunga men gherbke baghlan'ghan bir türkiyede hosh-kallisi jayida herqandaq bir siyasetchining bundaq qilidighanliqigha ishenmeymen. Chünki türkiye amérika we yawropa bilen munasiwetlirini buzuwalsa iqtisadiy jehettin jiddiy kiriziske pétip qalidu. Bu krizisni ya xitay ya rusiye bilen hel qilip bolalmaydu. Erdoghan référéndumdin ilgiri yawropani uni qilmisanglar biz yawropa birlikige kirishtinmu waz kéchimiz, dégendek tehditlerni qildi. Shunga beziler heqiqeten shundaq bolarmu, dep oylap qalghan bolushi mumkin. Elwette undaq éhtimalliqmu yoq emes. Men erdoghanning bundaq bir siyasiy yol tutidighanliqigha anche éhtimalliq bermeymen” dédi.