Türkiyening NTV téléwiziyeside “Jaza lagérliri” anglitildi

Uyghur diyaridiki “Jaza lagérliri” gha türkiyede yashawatqan Uyghurlarning uruq-tughqanliri, türkiyege kélip-ketken köp sandiki Uyghurning solan'ghanliq xewiri kéliwatqan bolsimu, emma türkiyediki radiyo-téléwiziyeler buninggha dégendek diqqet bermigen idi. Aldinqi küni türkiyediki eng chong téléwiziye qanalliridin biri bolghan NTV téléwiziyeside Uyghur diyaridiki “Jaza lagérliri” toghrisida mexsus xewer tarqitildi.

17-Öktebir tarqitilghan programma mezkur téléwiziyening mudiri exmet yéshiltepe ependining nutqi bilen bashlinidu. U mundaq deydu: “Dunyada ajayip chong yalghan gepler déyiliwatidu. Bu yalghan geplerni beziler söz arqiliq dése, beziler yazma halette, yene beziliri resim arqiliq dése bashqa birliri jim turuwélish arqiliq dewatidu. Uzundin béri shinjang Uyghur aptonom rayonida boluwatqanlar toghrisida xitay hökümiti jim turuwalghan idi. Emma tünügün xitay hökümiti bir bayanat élan qildi, xitay: ‛he-e shundaq, esebiy diniy idiyege ige Uyghurlarni terbiyelesh merkizige ewetiwatimiz‚ dédi. Xitay yene ‛Uyghurlar bu yerde sen'et we medeniyet pa'aliyetlirige qatnishiwatidu‚ dewatidu. Biz bügünki programmimizda dunya jama'etchiliki taza diqqet qilmaywatqan bir diyarni, yeni shinjangni anglitimiz. Bizning tariximizda, tilimizda bu yerning ismi ‛sherqiy türkistan‚”.

Exmet yéshiltepe ependi programmining kirish qismida Uyghurlar heqqide melumat bérip mundaq deydu: “Bu yerdiki milyonlighan Uyghurlar uzundin béri xitayning bésim siyasitidin narazi. Mezkur bésimning derijisi kéyinki bir qanche yildin béri bekla yuqirilap ketti. Bir milyon etrapida kishini yéqinliridin ayrip, uzun yildin béri solap turme hayatini yashashqa mejbur qilmaqta. Deslepte xitay hökümiti buni étirap qilmidi, rayondin bu heqte xewer igileshmu qiyinlashti. Xelq'ara insan heqliri teshkilatlirining bu heqte teyyarlighan doklatliri, lagérda bir muddet qamilip andin qoyup bérilgen kishilerning guwahliqliri rayondiki Uyghur qatarliq yerlik musulmanlar tartiwatqan zulumni körsitip bermekte. Uyghurlar bu zulumgha dunya döletlirining qarap turmasliqini telep qilmaqta. ‛untulghan bir xelq - Uyghurlar‚ namliq bu téléwiziye programmisini ömer faruq shahin ependi teyyarlidi.”

Qimmetlik radiyo anglighuchilar, mezkur téléwiziye programmisi qeshqer héytgah meschitide namaz oquwatqan Uyghurlarning körünüshi bilen bashlinidu. Arqidin “5-Iyul ürümchi weqesi” de Uyghurlarni basturuwatqan körünüshler, tutqun qiliniwatqan körünüshler körsitilidu. Arqidin jaza lagérida 7 ay solinip chiqqan ömür bek'ali bilen bilen élip bérilghan söhbetke orun bérilgen. U özini lagér ichide 4 kéche kündüz tömürge baghlap qoyghanliqini, putining uchining aran yerge tekkenlikini, 4 kün ésip qoyulup, uxliyalmay qiynighanliqini bayan qilidu.

NTV Téléwiziyesidiki programmida Uyghur diyaridiki 1200 dek jaza lagérida bir milyon etrapida musulmanning tutup turuwatqanliqini ilgiri süridu. Programmida xitay da'irilirining “Diniy esebiy” Uyghurlarni “Terbiyelesh merkizi” ge aparghanliqi ilgiri sürülidu.

Programma riyasetchisi xitayning “Térrorluqqa qarshi küresh” ni bahane qilip Uyghurlarni “Jaza lagérliri” gha solawatqanliqini, xitayning esli meqsitining sherqiy türkistandiki yerlik xelqlerni xitaylashturushtin ibaret ikenlikini bayan qilidu.

Programmida Uyghur rayonining istratégiyelik ornining yuqiri ikenlikini we shundaqla xitayning gherbke échilghan derwazisi ikenlikini tekitlep, mundaq deydu: “Bay kömür kanliri, néfit quduqliri rayonni xitay üchün waz kechkili bolmaydighan jaygha aylandurghan. 1949-Yili kommunist xitaylar rayon'gha kirgendin kéyin xitaylarni köchürüp kélish arqiliq rayonning nopus qurulmisini özgertishke tirishiwatidu. 1953-Yilidiki nopus statistikisida xitaylarning rayondiki nopusi 6 pirsent iken. 2010-Yiligha kelgende xitayning nopusi 40 pirsentke chiqqan. ”

Bu heqte enqerediki istratégiyelik chüshenchiler institutining mutexessisi doktor erkin ekremning bayanlirigha orun bérilgen.

Programmida xitayning bu bésim siyasitining netijiside 2009-yilidiki “Ürümchi weqesi” ning meydan'gha kelgenlikini bayan qilin'ghan. 2009-Yilidin kéyin “Bixeterlikni qoghdaymiz” dep rayonni “Üsti ochuq turme” ge aylandurghanliqini otturigha qoyup, “Erkin asiya radiyosi” Uyghur bölümining mudiri alim séyitofning köz qarishini anglitidu.

17-Öktebir küni türkiyediki eng chong téléwiziyeliridin biri bolghan NTV téléwiziyeside tarqitilghan “Untulghan xelq - Uyghurlar” namliq programmining axirida dunya Uyghur qurultiyining re'isi dolqun eysaning birleshken döletler teshkilatigha qilghan chaqiriqighimu orun bérilgen.

NTV Téléwiziyeside tarqitilghan mezkur programma türkiyediki “Jaza lagérliri” toghrisida ishlen'gen tunji, etrapliq téléwiziye programmisi bolup hésablinidiken.