Uyghurning til we ijtima'iy mesililiri türkiye metbu'atliridiki muhim témigha aylandi

Ixtiyari muxbirimiz erkin tarim
2017.07.31
turkiye-1 Uyghurlar heqqidiki yighin türkiye metbu'atlirida élan qilin'ghan. Shu torbettin süretke élin'ghan
Photo: RFA

Yéqinqi bir qanche künlerdin buyan türkiye metbu'atliri Uyghurlarning til, medeniyet we bashqa türlük mesililirige köplep orun bérishke bashlidi. 7-Ayning 29-30-künliri türkiyediki bezi gézit we tor gézitliride Uyghurlar toghrisida obzor, xewer we maqalilerdin 5 parche élan qilindi. Uzun yillardin béri türkiyede chiqiwatqan “Dunya bülteni” namliq tor gézitide “Uyghurlarning Uyghur tili cheklendi” mawzuluq maqalige, 29-iyul küni “Dunya bülteni” namliq tor gézitide yene “Gülnazning xéti” mawzuluq maqalige, qirim tatarliri xewer agéntliqining tor gézitide “Xitay özining asasiy qanunigha xilap halda Uyghur tilida ma'aripni cheklidi”, 30-iyul küni “Akit géziti”de “Hey türk islam dunyasi némishqa xitayning Uyghurlargha qiliwatqanlirigha qarap turisen?” mawzuluq maqalilargha orun bérildi. Yuquridiki maqalilerde nuqtiliq halda Uyghurlarning eqelliy heq we hoquqi bolghan ana tilida ma'arip terbiyesi élip bérish we sözlishish hoquqliri hem dini étiqat erkinlikinimu tartiwélin'ghanliqi, buninggha islam dunyasi bilen türk dunyasining qarap turiwatqanliqi we bashqa mesililer tekitlen'gen.

“Dunya bülteni” namliq tor gézitide élan qilin'ghan “Uyghurlarning Uyghur tili cheklendi” mawzuluq maqalide xitay hökümitining atalmish qosh tilliq ma'arip nami astida Uyghur tilini yoqitish siyasiti élip bériwatqanliqi, yéqinda xotende dölet tilini omumlashturush toghrisida belgilime chiqirip, Uyghur mektepliride Uyghur tilini ishlitishni chekligenliki bayan qilin'ghan?

29-Iyul küni “Dunya bülteni” namliq tor gézitide 13 yashta Uyghur diyaridin ayrilghan hazir 23 yashqa kirgen we türkiyede yashawatqan gülnaz isimlik qiz yazghan, “Gülnazning xéti” élan qilindi. Mezkur xette gülnazning ösmürlük mezgilide Uyghur diyarida öz közi bilen körgenliri, xitayning Uyghurlargha élip bériwatqan zulumining kichik bir ösmürge qandaq tesir körsetkenliki bayan qilin'ghan. Gülnaz xétini mundaq axirlashturidu: “Xitayning bizge qiliwatqan zulumini téximu köp kishige anglitish üchün köp kishiler bilen alaqe ornitishqa tirishiwatimen. Biz peqetla Uyghurlar musulman bolghanliqimiz üchün bu derd-elemni chékishimiz kérekmu? bizning gunahimiz néme? men tonushqan kishilerning köpi méning hayat hékayemni qiziqip soridi. Menmu érinmey anglitiwatimen. Men chetelge chiqip xitayning zulmidin qutuldum, emma bashqa gülnazlar téxighiche xitayning bésimi astida”.

Türkiyede tarqitilidighan “Qirim tatarliri xewer agéntliqi”ning tor gézitide élan qilin'ghan “Xitay özining asasiy qanunigha xilap halda Uyghur tilida ma'aripni cheklidi” mawzuluq maqalide xitay 1984-yili maqullighan aptonomiye qanunida xitayning herqaysi milletler ana tilida ma'arip élip bérish we uni tereqqiy qildurush hoquqigha ige dep belgilen'gen bolsimu, emma bügün özining bu qanunigha xilap halda Uyghur tilini cheklewatqanliqi otturigha qoyulghan.Maqalide xoten mektepliride bu xil Uyghur tilini cheklesh mesilisi misal qilin'ghan.

Maqalining axirida türk dunyasini Uyghurlargha ige chiqishqa chaqirish bilen birlikte ana tilda ma'aripni eslige keltürüsh üchün xelq'arada jama'et pikri toplash kérekliki ilgiri sürülgen.

“Akit gézitide” élan qilin'ghan “Hey türk islam dunyasi némishqa xitayning Uyghurlargha qiliwatqanlirigha qarap turisen?” mawzuluq maqalide, Uyghurlarning türk qan sistémisidiki musulman xelq ikenliki, türk we islam medeniyetige zor töhpe qoshqanliqi, bundaq bir milletning bügün qéyin weziyette ikenliki, epsus türk we islam dunyasining buninggha qarap turiwatqanliqi otturigha qoyulghan.

Uyghurlar toghrisida ikki künde 5 parche obzor we xewerning élan qilinishi jümlidin türkiye metbu'atlirining Uyghur mesilisige köplep orun bériwatqanliqining sewebliri heqqide türkiyediki zhurnalist mirkamil qeshqerli ependi öz qarashlirini bayan qildi.

Uning éytishiche, istanbuldiki Uyghur xewer we tetqiqat merkizimu hazir Uyghurlar toghrisida türkiyede eng köp xewer tarqitiwatqan organlardin biri bolup, ular erkin asiya radi'osining xewerlirini menbe qilip turup yazghan bolghachqa xewerliri chinliqqa ige. Türk axbaratlirimu gherb döletliri we amérika metbu'atlirida élan qilin'ghan xewerlerni shudaqla Uyghur xewer we tetqiqat merkizining xewerlirini menbe qilip turup yazmaqta.

Istanbuldiki Uyghur xewer we tetqiqat merkizining mes'uli xemit göktürk ependi bu heqte toxtaldi.

Zhurnalist mirkamil qeshqerli ependi türkiyediki Uyghur ziyalilirining we qelemkeshlirining türkiye metbu'atlirida maqale élan qilip, Uyghurlarning nöwettiki weziyiti, medeniyet, din, ijtima'iy-siyasiy mesililiri heqqide melumatlarni élan qilishi kéreklikini tekitlidi .

Türkiyide 2009-yili ürümchi weqesidin kéyin Uyghur mesilisi axbarat wasitilirida izchil halda orun élip kelmekte. Buning netijiside Uyghur mesilisi türkiyede köp kishiler teripidin bilin'gen bir mesilige aylanmaqta. Yéqinda misirdiki Uyghur oqughuchilarning tutqun qilinish mesilisi we xitay türkiye munasiwetlirining qoyuqlishishigha egiship, bu témilarning bir qeder köpeygenliki tehlil qilinmaqta.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.