Xitay pakistandiki masod azharni b d t ning qara tizimlikige kirgüzüshke qarshi chiqqan

Hindistan générali k.T. Parnayk, keshmirde xitay eskerlirining mewjutluqidin endishe qiliwatqanliqini ipadilidi. 2011-Yili 5-aprél.

Ottura asiya elliride térrorluqqa qarshi hemkarliqlarni kücheytiwatqan xitay hökümitining, ötken hepte pakistandiki, asasliqi keshmir rayonida heriket qilidighan, hindistan'gha qarshi “Ja'ishi muhemmed” dep atalghan qoralliq küchlerning bashliqi masod azharni b d t ning térrorluq qara tizimlikige kirgüzüshke qarshi turghanliqigha a'it uchurlar xelq'ara metbu'atlarda otturigha chiqti.

Roytérs agéntliqining xewer qilishiche, “Ja'ishi muhemmed” teshkilati birleshken döletler teshkilatining bixeterlik kéngishi teripidin térrorluq teshkilatlar tizimlikige kirgüzülgen bolsimu, emma teshkilat rehbiri masod azhar tizimlikte yoq bolup, hindistan hökümiti uning bir qanche qétimliq élip barghan hujum heriketlirini körsitip, uni térrorluq qara tizimlikige kirgüzüshni iltimas qilghan idi.

Xitay hazirghiche ikki qétim mezkur shexsni qara tizimlikke kirgüzüshke tosqunluq qilghan bolup, roytérsning xewiride körsitilishiche, hindistan tashqi ishlar bayanatchisi wikas swarup öz hökümitining masod azharni tizimlikke kirgüzüsh telipining 9 ay ilgiri otturigha qoyulghanliqini we bashqa xewpsizlik kéngesh ezalirining qollighanliqini, emma xitayning tosqunluq qilghanliqini eskertken.

Xitay tashqi ishlar ministirliqi bolsa mezkur mesile heqqide özlirining bashqiche qarishi barliqini we bu mesilide yene köprek meslihetlishish waqti kéreklikini bildürgen. Netijide pikir birliki hasil qilinmighan.

Xitayning masod azharni tizimlikke kirgüzüshke qarshi chiqishidiki seweb-amillar xelq'ara metbu'atlarning muhim analiz témisi bolghan bolup, bu heqte türlük köz qarashlar otturigha qoyulmaqta.

“Gérmaniye dolqunliri radiyosi” 8-yanwar küni “Xitay néme üchün pakistandiki ja'ishi muhemmedni qoghdaydu?” namliq bir söhbet élan qilghan. Mezkur söhbette pikir bayan qilghan gérmaniye haydélbérg uniwérsitéti jenubiy asiya institutining tetqiqatchisi, biryusséldiki jenubiy asiya démokratiye munbiri tetqiqat orginining mes'uli bolghan sigfirid wolf ependi, afghanistan, pakistan we bashqa ottura asiya elliride térrorluqqa qarshi hemkarliqlarni kücheytiwatqan, islam radikal küchlirining hemmisini béyjingning yéngi yipek yoli pilanigha tehdit dep qarap kéliwatqan xitay hökümitining, masod azharni b d t xewpsizlik kéngishining qara tizimlikige kirgüzüshke qarshi meydanda bolushining arqa körünüshi heqqide toxtalghan.

Sigfirid wolf ependi gérmaniye awazi radiyosi muxbirining so'allirigha jawab bérip, mesilining mahiyitini birqanche tereptin yorutup bergen bolup, uning ilgiri sürüshiche, xitayning masod azharni himaye qilishi peqet pakistanni diplomatiye jehettin qollashning bir qismidin ibarettur. Xitay pakistanni térrorluqni qollawatqan dölet tizimlikige élishnimu tosmaqta, eger pakistan jazalashqa uchrisa, bu, pakistan'gha siyasiy we iqtisadiy jehetlerdin tesir yetküzüpla qalmastin, belki yene xitayghimu tesir körsitidu. Chünki, pakistan xitayning ittipaqdishi, shunga xitay da'iriliri xelq'ara sehnide, mesilen, “Briks” teshkilati yeni xish teshkilatigha eza döletler yighini we merkizi asiya yighinlirida, hindistanning pakistanni térrorluqni qollighuchi dölet qatarigha kirgüzüsh teklipige tosqunluq qilip kelmekte. Xitay yene amal qilip, pakistanni afghanistan ishlirigha köplep qatnashturushqa we pakistanning ottura asiya rayoni bilen hemkarlishish we bixeterlik di'alogi qilishigha tirishmaqta.

Aptorning qarishiche, xitayning azharni térrorluq tizimlikke kirgüzüshke tosqunluq qilishidiki yene bir seweb, “Ja'ishi muhemmed”tin ibaret mezkur hindistan'gha qarshi herbiy teshkilatning nishanni pakistan'gha qarshi turushqa aylandurush endishisidur, chünki xitay bu jehette hindistanni qollisa, buning xitaygha körsitidighan tesirimu xeterlik bolidiken. Chünki, xitay pakistanni öz ichige alghan jenubiy asiya döletlirige zor miqdarda meblegh salghan.

Aptor buning sewebini chüshendürüp, xitayning özining jenubiy asiyadiki iqtisadiy menpe'etlirini qoghdash üchün islami teshkilatlar bilen téximu chongqurlap toqunushni xalimaydighanliqi ilgiri süridu.

Sigfirid wolf ependining ilgiri sürüshiche, hindistanning siyasiti xelq'ara jem'iyetke pakistanning térrorluqni qollighuchi dölet ikenlikini étirap qildurushtur, eger xelq'ara jem'iyet buni étirap qilsa, hindistan pakistandiki qoralliq unsurlargha qarita herbiy heriket qollinish we chégra atlap heriket qilish pursitige ige bolidu.

Türkiyediki istratégiye mutexessisi doktor erkin ekrem xitayning azharni xelq'araliq térrorchilar qara tizimlikige kirgüzüshke qarshi turushidiki sewebler heqqide toxtalghanda, xitayning térror chüshenchisidiki perqlerni tilgha élip, öz menpe'etige toghra kelmigen herqandaq küchni térrorchi ataydighan xitayning, öz menpe'etige uyghun bolsa heqiqiy térrorchilargha chapan yépishtin chékinmeydighanliqini eskertti.

Sigfirid wolf ependi ziyaret xatiriside: “Xitay uzun zamanlardin buyan shinjangda islam küchlirining parakendichilikige uchrap keldi. Térrorgha qarshi küreshte béyjing néme üchün yéngi déhli bilen hemkarlashmaydu?” dégen so'algha mundaq jawab béridu: “Xitay térrorgha qarshi turushta amérika we hindistanni tashliwetti. Xitay da'irilirining hindistanni rayondiki siyasiy reqib dep qaraydighan en'enisi bar. Amérika bilen hindistanning munasiwitining qoyuqluqi béyjinggha nisbeten bir tehlike. Bu sewebtin xitay hindistan bilen hemkarlishishni xalimaydu.”

Uyghur siyasiy közetküchiliridin perhat muhemmidi ependi tetqiqatchi sigfirid wolfning pikrini quwwetlep, xitayning térror mesiliside ikki xil ölchemlik siyaset yürgüzüwatqanliqini tilgha aldi.

“Xitay néme üchün pakistandiki ja'ishi muhemmedni qoghdaydu?” namliq mezkur ziyaret xatiriside yene, pakistan hökümitining pakistan we afghanistandiki bir qisim jihadiy guruppilarni qollawatqanliqi, xitayningmu özige we pakistan hökümitining mewjutluqigha tehlike keltürmeydighan radikal küchlerni wasitilik qollawatqanliqi, yéqinda rusiye, pakistan we xitay arisida élip bérilghan térrorgha qarshi hemkarliq muzakiriliride islam döliti küchlirining asasiy düshmen hésablan'ghanliqimu bayan qilin'ghan.