Блумберг гезити: “хитайниң бир бәлвағ бир йол қурулушиниң мәркизидики зор сақчи дөлити”

Америкадики блумберг хәвәрлири гезитиниң бейҗиңда турушлуқ мухбири питир мартен йеқинда уйғур елиниң үрүмчи, қәшқәр, хотән вә қорғас қатарлиқ җайлирида зиярәттә болған. У 10 күнлүк зиярәт давамида көргәнлирини 24-январ күни “хитайниң бир бәлвағ бир йол қурулушиниң мәркизидики зор сақчи дөлити” мавзусида елан қилған.

У зиярәт хатирисини алди билән уйғур елидики бир даңлиқ зибузиннәт дукини хизмәтчилириниң күндә икки нөвәт оқ өтмәс пинҗәк кийип, қоллириға узун тоқмақ вә қалқанларни елип болғуси һуҗумларға қарши мәшиқ қилидиғанлиқини, уларниң нишаниниң зибузиннәт булаңчилири әмәс, бәлки уйғурлар икәнликини, һөкүмәт тәрипидин мәҗбурий орунлаштурулған бу маневирниң хитай һөкүмитиниң уйғурларға қаритилған бесим сияситиниң бир қисми икәнликини баян қилиш билән башлиған.

У бундақ көрүнүшләрни өзи зиярәт қилған қәшқәр, қорғас қатарлиқ башқа җайлардиму көргән. У мақалисидә юқиридикидәк қаттиқ назарәт тәдбирлиридин башқа, хитай һөкүмитиниң йәнә бир милйон әтрапида уйғурни лагерға қамиғанлиқини баян қилғандин кейин райондики хитайларниң бу мәсилигә қандақ позитсийәдә болуватқанлиқини йеқиндин көзәткән. 

Петир мартен зиярити давамида хәлқарадики кишилик һоқуқ органлириниң вә америка һөкүмитиниң қаттиқ тәнқидигә учриған бу сиясәтләрни хитайларниң асасән қоллайдиғанлиқини байқиған. юқирида тилға елинған зибузиннәт дукини йәни “ява ат” тиҗарәт гуруһиниң баянатчиси ду шөмей исимлик хитай киши мухбирға: “бу худди сизниң гәп аңлимайдиған, кәпсиз балиңиз болғандәкла бир иш. Ата-анилар уларға яхши билән яманни өгитиши керәк” дегән. 

У хитайлар билән уйғурлар арисида наһайити чоңқур һаң барлиқини, хитайларниң уйғурларни хитай һөкүмити тәшвиқ қилғандәк “каллиси аддий вә асанла радикал идийәләргә ишинип кетидиған” дәп қарайдиғанлиқини байқиған. У үрүмчигә баридиған пойизда пенсийигә чиққан 69 яшлиқ сәй фамилилик бир хитай киши билән параңлишип қалған болуп, у мухбирға өзиниң уйғурларға қилчиликму һесдашлиқ қилмайдиғанлиқини ейтип бәргән. У уйғур райониниң “намрат, қалақ, ташландуқ” җайлиқини ейтип: “уйғурлар әслидә җуңгониң уларға қилип бәргәнлири үчүн миннәтдар болуши керәк. Биз уларға йол ясап бәрдуқ, өй селип бәрдуқ, мәктәп селип бәрдуқ. Әмма уларниң бәзилири һөкүмәт вә партийигә қилчилик рази болушни билмәйду” дегән. 

Апторниң баян қилишичә, у сөзләшкән һәммә хитайлар юқиридики сәй фамилилик хитайға охшаш сөзләрни қилған болуп, улар һәммиси уйғурларни “садиқ әмәс” дәп қарайдикән вә ши җинпиңниң райондики аталмиш “тәрәққий қилдуруш” сияситини тоғра, дәп қарайдикән. Әмма мухбир петир мартен мақалисидә, “бу хитайларниң һәқиқәтән шундақ ойлайдиғанлиқи яки пәқәт хитай компартийисиниң тәшвиқатини ядлап бериватқанлиқини пәрқләндүрүшниң қийинлиқини” әскәртип өткән. 

Бирақ, хитайларниң әксичә райондики уйғурлар бу чәтәллик мухбир билән сөзлишиштин қорққан болуп, уйғурлардин соал сорисила улар “һәммә нәрсә яхши” дәпла амал бар өзини елип қечишқа урунған. 

У мундақ дәп баян қилған: “уйғурлар давамлиқ сақчи тәрипидин тутуп кетилиш хәвпи астида яшайдикән. Сақчилар уйғурларни кочида халиғанчә тохтитип уларниң нәгә, немә үчүн маңғанлиқини сорайдикән. Һәммә йәрдә метал тәкшүргүчи үскүнә, йүз тонуш системиси, кимлик контрол қилиш орунлири баркән. Һәммила йәрдә һәтта һаҗәтханидиму назарәт камералири баркән. Мән бир мәсчитниң өзидила 40 камерани санап чиқтим. Мәсчиткә кәлгән адәм наһайити аз вә мән пүткүл зиярәт давамида бирәр қетимму әрзан авази аңлап бақмидим”.

Америка уйғур кишилик һоқуқ қурулуши тәтқиқатчиси хенрий шаҗески әпәнди бу һәқтики зияритимизни қобул қилип, техи йеқинда хитай һөкүмити уйғур елигә бир қисим мухбир вә дипломатларни тәшкилләп апирип зиярәт қилдуруп һәммә нәрсиниң нормаллиқини тәшвиқ қилған бир мәзгилдә питир мартинниң райондин биваситә тәйярлиған бу зиярәт хатирилириниң интайин муһимлиқини баян қилди. У сөзидә: “бу мақалидә уйғур елидә һәммила йәрни қорқунч қапливалғанлиқини һес қилалаймиз. Һәтта хитайларниң чеғида раст гәп қиливатқанлиқи яки қилмайватқанлиқи ениқ әмәс. Әлвәттә уйғурлар растни сөзлигән тәқдирдә лагерға елип кетилидиғанлиқини билгәчкә уларниң һәқиқий һес-туйғулирини билишниң имканийити йоқ” деди. 

Дәрвәқә мухбир мақалисидә уйғурларниң толиму қорқуп кәткәнлики вә бундақ болуш үчүн йетәрлик сәвәби барлиқини әскәртип өткән. У хотәнгә баридиған пойизда көргәнлирини мисал қилған. У пойизда олтурған уйғурларниң пойиз сақчилирини көрсила җиддийлишип, беши ичигә чүшүп кетидиғанлиқини һәтта балилириниму җимлайдиғанлиқини көргән. Униң ейтишичә, пойиз сақчилири мухбир олтурған вагонға кирип үстигә қоюлған йүк-тақларни кишиләргә көрситип: “сомкаңни чүшүр”, “ичини ач”, “бу немә?” дәп варқирап туруп тәкшүрүшкә башлиған вә кейин бир яш уйғур қизни сорақ қилиш үчүн башқа вагонға елип кәткән.  У, бу чағда қорқуп кәткән кичик балиларниң йиғлашқа башлиғанлиқини баян қилған. 

Питир мартен хотәнгә йетип барғанда бир уйғур кишигә пойизда көргәнлирини ейтқинида у киши наһайити җиддийлишип туруп: “3 йилдин бери һәр күнимиз мушундақ өтүватиду” дегән. У өзиниң аилә әзалириниң лагерға елип кетилгәнликини ейтип: “у йәргә әп кетилгәнләр аз дегәндә 2 йил йетиватиду. Дәсләптики бир-икки йил чидап кетидикән. Әмма униңдин кейин чидиғили болмайдикән” дегән. 

Аптор қорғас вә қәшқәрдики зиярити давамидиму юқиридикигә охшашла қаттиқ назарәтләрни, һәммила йәргә йеғип кәткән сақчиларни көргән. Әлвәттә бу йәрләрдә униң кәйнигә сақчи вә тәшвиқат хадимлири киривалған. Қәшқәрдә у өзиниң кәйнигә җәмий 7 бихәтәрлик хадиминиң киривелип, өзигә әгишип йүргәнликини байқиған. 

Питир мартинниң баян қилишичә, уйғур елидики зиярити давамида әң чоңқур һес қилған нәрсә болса һәммила кишиниң бир нәрсиләрни хата сөзләп қоюштин әнсирәйдиғанлиқи болған. У һәтта хитайлардиму мушундақ кәйпиятни байқиған болуп, кимниң раст гәп қиливатқанлиқини билишниң имкансизлиқини билдүргән. 

Хенрий шаҗески әпәнди сөзидә бундақ болушидики сәвәб үстидә тохтилип: “райондики хитайларму өзиниң хата гәп қилип қойса җазалинидиғанлиқини бәш қолдәк билиду. У йәрдә һечким хитай компартийисиниң сиясәтлирини хата болди, дәп тәнқид қилалмайду. Биз бу мухбир көрүшкән нурғун хитайларниң сөзигә қарайдиған болсақ, уларниң худди хитай компартийисиниң тәшвиқатиғила охшайду” деди. 

Мухбир мақалиси давамида йәнә мундақ баян қилған: “бир күни чүштин кейин хотәндә мән кәйнимгә чүшкәнләр йоқ вақиттин пайдилинип туруп, бир кафеханиға кирдим. Бир хитай аял күткүчи йенимға келип мениң чәтәлликликимни көргәндин кейин җиддийлик арилаш күлүшкә башлиди вә ‛қорқуп өләйла дедим, мән техи сизни бизниң бихәтәрлик тәдбирлиримизни тәкшүргили кәлгән сақчи охшайду, дәптимән. Қоғдиғучилар һазир йоқти. Әгәр сақчилар көргән болса һәммимизни мәһәллә бихәтәрликини өгинидиған курсқа әвәтивәткән болатти‚ деди.”

Аптор баяниниң давамида, райондики уйғурларниң хитай көчмәнлиридин наразилиқини, бәзилириниң бу районни мустәқил шәрқий түркистан җумһурийити дәп қарайдиғанлиқини, оттура асиядики түркий милләтләр мустәқиллиқиға еришкәндин кейин хитайниң бу һәқтики әндишилириниң күчәйгәнликини баян қилған. Бирақ у уйғур елидики күнсайин зорийиватқан хитай нопуси һәққидиму тохтилип өткәндин кейин, бу йил 67 яшқа киргән вә он йил бурун хитайниң гәнсу өлкисидин яхширақ турмушқа еришиш үчүн уйғур елигә көчүп кәлгән бир хитай аял билән өткүзгән сөһбитини мисал кәлтүргән. Һазир у аялниң оғуллириниң икки һарақ дукини бар икән. У хитай аял мухбирға: “биз бу йәргә дәсләп кәлгәндә, уйғурлар бизгә бу дегән бизниң земинимиз, биз силәр хитайларни бу йәрдә көрүшни халимаймиз, дәйтти. Әмма һазир ишлар өзгәрди” дегән. У ши җинпиңни мәдһийәләп: “мән уни бәкла яхши көримән, һазир бу йәрдә хитайлар бәк җиқ, наһайити бихәтәр болуп кәтти” дегән.

Мухбир мақалиси давамида, райондики бир қисим уйғурларниң хитай билән қаршилишиш орниға хитай тәрәптә турушни таллиғанлиқини, өзигә әгишип йүргән сақчи вә тәшвиқат хадимлириниң йериминиң дегүдәк уйғурлар икәнликиниму әскәртип өткән. Бирақ у ашундақ дөләт үчүн хизмәт қилидиған уйғурларниңму лагерға әвәтилиштин тамамән мустәсна әмәсликини әскәртип өткәндин кейин, зияритиниң ахирқи күнидә тонушуп, параңлишиш пурситигә еришкән бир җүп уйғур яш билән болған сөһбитини мисал кәлтүргән. Мухбирниң ейтишичә, бу бир җүп яш һәр иккилиси уйғурларға берилидиған наһайити аз пурсәтләрдин бәһримән болған, дөләт органлирида ишләйдиғанлар икән. яш уйғур йигит мухбирға: “һәммә уйғурлар бир иш қилип қоюп балаға қаламизму, дәп қорқиду” дегән. Бирақ у арқидинла йәнә ши җинпиңниң сияситини яқилиғандәк қилип: “бир ойлисиңиз лагердики кишиләрниң һәммиси өлтүрүлүшиму мумкин иди. Бирақ уларға иккинчи қетим пурсәт берилди” дегән. Униң қиз достиму мухбирға уйғурларниң һәрқандақ бир бинаға киргәндә тәкшүрүлидиғанлиқидин нарази болидиғанлиқини ейтип: “бу бәкму чоң бир мәсилә болуватиду. Һәр қетим шундақ қилғанда шундақ биарам болимән. Худди һәммимиз охшаш бир таяқта һәйдиливатқандәкла” дегән. Мухбир бу қиз билән болған диалогини төвәндикидәк тәсвирлигән: “у шундақ дәп болупла өзини дәрһал тутувалди. Худди яхши оқуғучилардәк сөзиниң орамини өзгәртип ши җинпиңниң сиясәтлирини яқлашни башлиди-дә, ‛уларниң лагерда болушидики сәвәб улар радикал идийәләр билән юқумланған. Улар һәқиқәтәнму бәк арқида қалған. Улар өгиниши керәк‚, деди.” 

Хенрий шаҗески юқирида мухбир зиярәт қилған кишиләрниң хитайниң лагер сияситини һимайә қилип туруп қилған сөзлириниң худди тәшвиқатларни әслитидиғанлиқини вә униң толиму қорқунчлуқ икәнликини әскәртти вә “бундақ тәпәккур қилидиған бир җәмийәтни сағлам җәмийәт вә сағлам кишиләр, дәп қарашқа болмайду. У йәрдә муқәррәр болған бир нәрсә бар дейилсә, у болсиму районни қапливалған қорқунчтин ибарәт” деди. 

Питир мартен зиярәт хатирисидә: “мән шинҗаңдики 5 шәһәрни зиярәт қилиш давамида хитай һөкүмитиниң бу йәрдики қаттиқ сиясәтлириниң аз санлиқ милләтләрни мәҗбурий һалда түзәштин аллиқачан ешип кәткәнликини һес қилдим” дегән. 

Блумберг хәвәрлири гезитиниң мухбири питир мартен уйғур елидә йолға қоюлған юқири пән-техникилиқ назарәт системилириниң аллиқачан хитайниң башқа өлкилиригә йейилишқа башлиғанлиқини әскәртиш билән биргә, нурғун көзәткүчиләрниң уйғур елидә йүз бериватқанларни ши җинпиңниң кәлгүсидә пүтүн мәмликәтни башқурушниң усули дәп қарайдиғанлиқини баян қилған.