Shwétsiyelik tetqiqatchilar Uyghur medeniyitini qoghdashni telep qildi
2018.11.27

Upsala uniwérsitéti shiwétsiyening nopuzluq uniwérsitétlirining biri. Mezkur uniwérsitétning türkologiye fakultéti 24-noyabir küni “Ottura asiyada Uyghurlar” dégen témida ilmiy muhakime yighini ötküzgen bolup, yighinda nöwettiki weziyette éghir xirisqa duch kéliwatqan Uyghur tili we medeniyitini qoghdashning zörürlüki tekitlen'gen.
Yighinda shiwétsiyening türkologiye tetqiqat sahesidiki nopuzluq mutexessisler, Uyghur edebiyati we sen'et sahesidiki zatlar Uyghurlarning tili, medeniyiti, sen'iti, tarixiy, shwétsiye muzéyliridiki Uyghurlargha a'it wesiqiler, Uyghur tébabetchiliki, shwét misyonérlirining qeshqerdiki pa'aliyiti, Uyghur shé'iriyiti we Uyghur sha'irlirining hazirqi weziyiti qatarliq témilarda ilmiy maqalilerni sun'ghan hem bu sahelerde etrapliq muhakime élip barghan.
Upsala uniwérsitétining doktor aspiranti, Uyghurshunas patrik xalzon yighinda maqale oqughan Uyghurshunaslarning biri. U seyshenbe küni ziyaritimizni qobul qilghanda bu yighinning nishani shwétsiye jem'iyitining Uyghur tarixi, Uyghur medeniyiti we Uyghur rayonida yüz bériwatqan ishlargha diqqitini qozghashni meqset qilghanliqini bildürdi. Uning ilgiri sürüshiche, Uyghurlarning nöwettiki weziyiti bek échinishliq bolup, uning meqsiti bir tetqiqatchi süpitidila emes, belki bir shexs süpitide dunyagha bu rayonda boluwatqan ishlarni bildürüshken.
Patrik xalzon mundaq deydu: “Men bu rayonda yüz bériwatqan ishlarni bek échinishliq hés qiliwatimen we uningdin endishe qiliwatimen. Lékin biz bir tetqiqatchi bolush süpitide shundaqla bir shexs süpitide biz qilalaydighan ish, Uyghur xelqige qarita néme ishlarning boluwatqanliqini dunyagha bildürüsh we buninggha inkas bildürüshtur. Biz bu rayonda néme ishlarni boluwatqanliqini xewerlerde körüwatimiz. Bu rayonda yüz bériwatqan ishlar heqiqeten qorqunchluq”.
Patrik xalzonning Uyghur tetqiqatidiki asasliq qiziqish sahesi Uyghur klassik wesiqiler, bolupmu klassik wesiqilerdiki Uyghur milliy tébabetchilikige da'ir matériyallardur. Emma patrik xalzonning tetqiqat obyékti hazir Uyghur rayonida “Diniy ashqunluq” yaki “Bölgünchilik” ke yatidighan xeterlik sahege aylinip qaldi. Kishilik hoquq teshkilatlirining ilgiri sürüshiche, xitay hökümiti Uyghur medeniyiti, sen'iti, tili, tarixiy, diniy étiqadi we insanshunasliq tetqiqat sahesidiki Uyghur ziyaliylirini birdek tutqun qilip, yighiwélish lagérlirigha qamighan yaki qamaq jazalirigha höküm qilghan.
Patrik xalzon bu qétimqi yighinda “En'eniwi Uyghur tébabetchiliki” dégen témida doklat bergen. Patrik xalzon özining en'eniwi Uyghur tébabetchilik wesiqilirigha qizip qélishidiki sewebler heqqide toxtilip mundaq dédi: “Men burun mazar, tawapgahlarning tetqiqati bilen shughullan'ghan. Lékin, kéyinrek barghanche shwétsiyede saqliniwatqan Uyghur klassik wesiqilirige bekrek qiziqip qaldim. Chünki, bizde Uyghur tarixiy we medeniyitige da'ir nurghun yazma we étnografiyelik wesiqilerning yighmisi bar. Shunga, siz shwétsiyede turup Uyghur tarixiy heqqide nurghun tetqiqatlarni élip baralaysiz. Bashqilarning bizdiki yighma matériyallar heqqide qanchilik xewiri barliqini bilmeymen. Emma biz sherqiy türklerge a'it yighmilarda dunyadiki üchinchi dölet.”
Bu qétimqi yighinda yene, upsala uniwérsitétidiki xitayshunas proféssori yo'akim enwal “Shinjangdiki az sanliq milletlerning til ehwali”, sitokholm uniwérsitéti merkizi asiya tetqiqat programmisining tetqiqatchisi, proféssor birgit shéltér “Gunnar yaringning til tetqiqati”, upsala uniwérsitétining hindi-yawropa tilliri tetqiqatchisi, proféssor laslo korali “Qedimki yipek yolidiki Uyghurlar”, swén hédin fondi jem'iyitining mes'uli xokan wolkust “Shwétsiye muzéyidiki qeshqer yighmiliri” dégen témilarda, shwétsiyediki Uyghur ressam nijat hoshur “Shinjangning sen'et qurulush türidiki tejribiler”, Uyghur ziyaliysi, sha'ir abdushükür memet “Uyghur shé'iriyiti” dégen témilarda doklat bergen.
Ressam nijat hoshur seyshenbe küni ziyaritimizni qobul qilip, özining yighinda sözligen doklatini tonushturdi. U yighinda özining Uyghur rayonidiki tuyuq ghojam yézisida Uyghur balilirining sen'et tepekkürini algha sürüsh qurulush türini sinaq qilip érishken tejribilirini sözligen.
Nijat hoshur mundaq dédi: “Men peqet özümning tejribilirini sözlep berdim. Özümning bérip-kélip turghan waqitlirimda biz xelqimizge gherbning erkinlik idiyisini yetküzimiz, özümmu bérip kichik türni qilghan, balilargha qedimki budda resimlirini körsitip, shu usulni özining hazirqi turmushi bilen baghlap, balilarning yéngiliq yaritish rohini kücheytken, bu, nahayiti obdan bolghan, lékin, 2016-yilning axirigha kelgende alaqe üzüldi, hazir héchqandaq alaqe yoq, dep ulargha sözlep berdim”.
Yighinda abdushükür memet Uyghurlarning erkinlik küreshlirige taki hazirgha qeder ilham bolup kéliwatqan 20-esirdiki 3 Uyghur sha'irining “Oyghan”, “Yillargha jawab”, “Iz” namliq shé'irini shwétchigha terjime qilip bergen. U seyshenbe küni muxbirimizgha qilghan sözide, yighinning mezmuni tarix, medeniyet, til qatarliq sahelerge chétilsimu, emma uning eng axirqi nuqtisi Uyghur ziyaliylirining bügünki qismetlirige bérip taqalghanliqi” ni bildürdi.
Abdushükür memet mundaq deydu: “Yighinning omumi ehwali nahayiti yaxshi ötti. Omumiy mezmuni tarix, siyaset, til, medeniyet, edebiyat qatarliq her xil sahelerge chétilghan bolsimu, emma uning eng axirqi nuqtisi, Uyghurlarning bügünki tartiwatqan zulumi, bilim ademlirining hazirqi qismetlirige bérip taqaldi”.
Upsala uniwérsitétining doktor aspirant patrik xalzonning ilgiri sürüshiche, 24-noyabir ötküzülgen Uyghurlar heqqidiki bu yighinning yene bir meqsiti bu sahesidiki xelq'ara tetqiqatchilarning Uyghur rayonidiki lagérlarni derhal taqash toghrisida chiqarghan chaqiriqigha awaz qoshushken.
U mundaq deydu: “Bu yerde yene shinjangdin endishe qiliwatqan tetqiqatchilarning élan qilghan chaqiriqigha da'ir uchurlar bar. Uningda xelq'ara jem'iyetning mezkur rayondiki qilmishlarni derhal toxtitishi telep qilin'ghan. Shübhisizki bu yighin mezkur chaqiriqini diqqetke aldi”.
Upsala uniwérsitétidiki yighinda yene Uyghur sen'etkarlar sen'et nomurlirini körsetken. Buningda 2017-yili tutqun qilinip, qamaq jazasigha höküm qilin'ghanliqi ilgiri sürülüwatqan ataqliq muzikant we naxshichi abduréhim héytning shagirti muxter abdukérim, shwétsiyediki yene bir Uyghur sen'etchi mirkamil türkel özhal muqamini orundap bergen.