“Démokratiye shu'an” programmisida Uyghur élide insaniyetke qarshi jinayet ishliniwatqanliqi otturigha qoyuldi

Amérikidiki “Démokratiye shu'an” namliq musteqil xewer orgini Uyghur élide yolgha qoyuluwatqan lagér tüzümi heqqide tepsili xewer ishlep tarqatti. Mezkur programmida sözge teklip qilin'ghan Uyghur pa'aliyetchisi roshen abbas xanim Uyghur élide dawam qiliwatqan zulumni kishilik hoquq depsendichiliki dégen söz bilen teswirleshning ajiz kélip qalidighanliqini eskertti we u yerde yüz bériwatqanlarni “Insaniyetke qarshi ishliniwatqan jinayet” dep sherhilidi. Töwende muxbirimiz iradedin tepsilatini anglaysiler.

Hörmetlik radiyo anglighuchilar, birleshken döletler teshkilati mushu heptining béshida, Uyghur élidiki lagérlarda tekshürüsh élip bérishni telep qiliwatqanliqini élan qilghandin kéyin bu mesilige bolghan qiziqish yenimu kücheydi. B d t kishilik hoquq aliy komissari mishél bashilét charshenbe küni jenwede “Uniwérsal kishilik hoquq ehdinamisi” maqullan'ghanliqining 70 yilliqi munasiwiti bilen ötküzülgen axbarat yighinida söz qilip: “B d t ning irqiy ayrimichiliqni tügitish komitéti bu yil 8‏-ayda qayta-terbiyelesh lagérlirigha bolghan jiddiy endishilirini otturigha qoyghan. 13 Dek dölet we shundaqla b d t ning bir guruppa alahide tekshürgüchisi xitaygha bésim qilghan. Men burun tekitlep ötkinimdek biz bu rayon'gha kirip, biz tapshuruwalghan endishe qilarliq melumatlarni tekshürüsh we éniqlashni telep qilip kéliwatimiz” dégen idi. 

Amérikidiki musteqil xewer orgini bolghan “Démokratiye shu'an” özining 6-dékabir künidiki programmisida b d t emeldarining yuqiridiki bu sözini tilgha alghandin kéyin, Uyghur élide yolgha qoyuluwatqan lagérlar mesilisining nöwette amérika-xitay arisidiki tijarettin qalsa yene bir muhim mesile ikenlikini éytti. Ular programmisining béshida Uyghur élining hazirqi omumiy weziyitini jümlidin Uyghur élidiki yuqiri téxnikiliq nazaret sistémiliri, saqchi döliti sistémisi we ikki milyon'ghiche kishi qamalghan lagérlarni bir qur chüshendürüp ötti. Arqidin amérikidiki Uyghur pa'aliyetchisi roshen abbas xanimni sözge teklip qildi. Roshen xanim özining hammisi we achisiningmu hazir Uyghur élidiki milyonlighan kishi qatarida lagérgha qamalghanliqini éytti. Roshen xanim xitay hökümiti bu orunlarni “Kespiy téxnika bilen terbiyilesh orni” dep atisimu emma öz hedisining xitaychini sudek sözleydighan, pénsiyege chiqqan bir doxtur ikenlikini eskertip, xitayning ilgiri sürüwatqinining yalghanliqini eskertip ötti. 

Arqidin programma riyasetchisi roshen xanimdin Uyghurlarning kimliki heqqide azraq chüshenche bérishni telep qildi. Roshen xanim buninggha jawab bérip: “Uyghurlar sherqiy türkistan dégen zéminning igiliri. Emma bu zémin hazir xitay hökümiti teripidin yéngi chégra dégen menini ipadileydighan shinjang dep atiliwatidu. 1949-Yilidiki kommunist ishghalidin buyan Uyghurlar millet boyiche hujumgha uchrap kelmekte. Xitay hökümiti Uyghurlarni yerlik milletchi, bölgünchi, eksil'inqilabchi dégen namlar bilen jazalap keldi. Emma 11-séntebir weqesidin kéyin xitay hökümiti derhal térrorluqqa qarshi küreshni nahayiti ustiliq bilen ishqa sélip, pütkül Uyghur millitini jazalap keldi” dédi. 

Roshen xanim hazir Uyghurlarning namaz oqush, halal tamaqlarni yéyish we qur'an oqushtek eng asasiy dini hoquqliriningmu jinayet qatarida mu'amilige uchrawatqanliqini éytish bilen birge, Uyghur élining hazir yuqiri téxnikiliq nazaret sistémiliri arqiliq mutleq kontrolluq astigha élin'ghanliqini, Uyghurlarning öyliridimu hazir ularni nazaret qilidighan xitay hökümet kadirliri barliqini éytti. 

Mezkur programmida Uyghur élidiki lagérdin qutulup chiqqan méhrigül tursunning amérika dölet mejliside bergen guwahliqighimu orun bérilip, lagérlarda yolgha qoyuluwatqan insan qélipidin chiqqan tüzüm we iskenjiler chüshendürüldi. Roshen xanim bolsa bu heqte qilghan sözide, méhrigül tursunning béshigha kelgenlerning lagérdiki bir qanche milyon Uyghur her küni uchrawatqan zulum ikenlikini, hazir xuddi méhrigül tursun'gha oxshash lagérda yétip chiqqan bashqa guwahchilarningmu barliqini éytip, uning éytqanlirining heqiqetlikini eskertip ötti. Bolupmu u Uyghur élide dawamlishiwatqan zulumning emdi “Sistémiliq kishilik hoquq depsendichiliki” bolushtin halqip ketkenlikini alahide eskertti. U: “Rayonda insaniyetke qarshi jinayet sadir qiliniwatidu. Biz xelq'ara rehberler we jama'etni buni toxtitish üchün derhal bu mesilige qol tiqishqa chaqirimiz” dédi.

Programma riyasetchiliri programma dawamida, xitay hökümitining hazirghiche Uyghurlargha ziyankeshlik qiliwatqanliqi heqqidiki eyibleshlerni ret qilidighanliqi, eksiche rayonda térrorluq we radikalliqning aldini élish üchün kishilerni terbiyelewatqanliqini ilgiri süridighanliqini bayan qilidu. Riyasetchi arqidin roshen abbas xanimdin eyni waqitta gu'antanamogha tutup apirilghan Uyghurlar heqqide chüshenche bérishni telep qilidu. Roshen xanim gu'antamogha apirilghan Uyghurlarning térrorchi emeslikini, ularning ghulja weqesidin kéyin xitayning zulumidin qéchip chiqqandin kéyin qolida wizisi bolmighanliqtin afghanistan we pakistanda turup qalghan kishilerlikini, qisqisi, ularning xata waqitta, xata orunda bolup qalghanliqini we bu Uyghurlarning axiri aqlinip chiqqanliqini eskertidu.

Roshen xanim sözi dawamida yene, Uyghur rayonida ikki milyondin oshuq Uyghur lagérgha qamilish bilen birlikte, bu Uyghurlarning qaranchuqsiz qalghan balilirining hazir xitay hökümiti teripidin yétimxanilargha apirilip, xitay medeniyiti we xitay tili bilen terbiyeliniwatqanliqini bayan qilidu. U, rayondin biwaste uchur élish intayin qéyin bolush bilen birge, xitay hökümiti özi élan qilghan sanliq melumatlargha qarighanda, hazir 500mingdin oshuq yétim balining yighiwélin'ghanliqini qeyt qildi. U, amérika hökümitining Uyghur mesilisige köngül bölüwatqanliqigha teshekkürini ipade qilish bilen birge, amérika-xitay arisidiki söhbetlerning mezmunining peqetla tijaret we soda jazaliri mesilisi bolmasliqi kéreklikini, Uyghur mesilisidimu prézidént tramp hökümitining xitaygha küchlük bésim ishlitishi kéreklikini eskertti. 

Axirida, programma riyasetchisi roshen abbas xanimdin “Beziler Uyghur élide bundaq weziyetke uning mol néfit we tebiy gaz zapisidin bolghan, dep qaraydiken. Heqiqeten shundaqmu?” dep soridi. Roshen xanim buning toghriliqini bildürüp, Uyghur élining xitayning eng muhim we eng zor néfit, tebiy gaz we paxta ishlepchiqirish bazisi ikenlikini, xitay hökümitining Uyghurlarni lagérgha qamash we ularni ichkiri xitay ölkilirige tarqaqlashturush arqiliq, bu zéminni xitaylashturush üchün asas séliwatqanliqini eskertti.