Хитайниң германийәдин җасус қобул қилишқа уруниватқанлиқи ашкарланди

Мухбиримиз әркин
2017.12.11
linked-in-xitay-jasus.jpg Хитай хәлқаралиқ иҗтимаий таратқуларни өзиниң җасуслуқ ишлирида актип қоллинип келиватқанлиқи тоғрисидики мақалидин сүрәткә елинған.
Photo: RFA

Германийәниң ички истиғбарат органи болған “асаси қанунни қоғдаш идариси” йәкшәнбә күни доклат елан қилип, германийә һөкүмәт әмәлдарлирини вә сиясәтчилирини хитай җасуслуқ органлириниң хәлқара иҗтимаий таратқулардики җасуслуқ һәркәтлиридин һушяр болушқа агаһландурған.

Германийә ахбарат вастилириниң хәвәр қилишичә, германийә “асаси қанунни қоғдаш идариси” ниң доклатида хитай җасуслуқ органлириниң линкидин қатарлиқ иҗтимаий таратқуларда сахта исим билән һесап ечип, германийә һөкүмитигә сиңип киришкә, германийәлик сиясәтчиләр вә әмәлдарлар билән алақә орнитишқа урунуп кәлгәнликини тәкитлигән. Бу германийә истиғбарат органлириниң тунҗи қетим хитайниң тор җасуслуқ һәркитигә даир әтраплиқ вә тәпсилий доклат елан қилип, хитайниң иҗтимаий таратқулардики бәзи сахта тор һисаплирини ашкарлишидур.

Доклатта көрситишичә, германийә ички истиғбарат идариси 9 ай тәкшүрүш елип бериш арқилиқ хитай җасуслуқ хадимлириниң линкид‏ин, намлиқ иҗтимаий таратқу арқилиқ 10 миңдин артуқ гермнаийә граждани билән алақә қурғанлиқини ениқлиған. Доклатта, хитай җасуслуқ хадимлириниң өзлирини хитайдики мәлум тәтқиқат орниниң башлиқи, мәслиһәтчи, тәтқиқатчи яки мәлум бир ишниң пешидики җаһансаз, дәп тонуштуруп, уларға хитайни зиярәт қилдуруш, атақлиқ кишиләр билән тонуштуруш дегән тәклипләрни сунидиғанлиқи, шу арқилиқ уларңниң ишәнчисигә еришишкә тиришидиғанлиқини билдүргән.

Доклатта көрситишичә, “хитай истиғбарат органлириниң паалийити линкидинға охшаш иҗтимаий таратқуларда наһайити актип болуп, бу хил таратқулар уларниң учур йиғиш вә истиғбарат топлаш, тор қолланғучиларниң миҗәз-хулқи, характири, сиясий қизиқишиға даир санлиқ мәлуматларға еришиштики қанили болуп кәлгән.”

Германиә даирилириниң мәзкур доклатни ашкара елан қилип, хитайни тәнқид қилиши германийә кишилик һоқуқ тәшкилатлирини һәйран қалдурған. “тәһдит астидики милләтләр тәшкилати” ниң рәиси улрих делиюс мундақ дәйду: “түнүгүн ахшам бу хәвәрни аңлап һәқиқәтән һәйран қалдим. Германийәдә хитайға қаритилған бундақ агаһландурушни ашкара елан қилиш иши бурун көрүлүп бақмиған. Германийә бурун хитайниң җасуслуқ һәрикәтлиридә уни бундақ ашкара тәнқид қилип бақмиған иди. Бу германийә үчүн йеңи башлиниш болди. Улар тәһдитниң күчийиватқанлиқини бурундин билсиму, бирақ һазир һәрикәткә келип, германийә карханилирини вә германийә пуқралирини ашкара агаһландуруш зөрүрликини, буни йошурмаслиқ керәкликини һес қилған.”

Улрих делиюсниң илгири сүрүшичә, германийә истиғбарати бурундинла хитай җасуслуқ органлириниң германийәдики уйғур мәсилисигә көңүл бөлүп келиватқан кишилик һоқуқ тәшкилатлирини тәқип қилидиғанлиқини билсиму, лекин һазирға қәдәр униңға ашкара инкас билдүрмәй кәлгән икән.

Улрух делиус, бу қетим германийәниң хитайни ашкара тәнқид қилиши “иҗабий бир қәдәм,” дәп көрсәтти. Делиюс мундақ дәйду: “улар һазирға қәдәр биз вә бизгә охшаш уйғур вәзийитигә көңөл бөлүп келиватқан башқа аммивий тәшкилатларниму тәқип қилип кәлгән иди. Улар бизниң һәркитимиз тоғрисида техиму көп тәпсилатларға еришишни арзу қилатти. Йеқинқи йилларда германийәдә хитайға җасуслуқ қилидиған бир қанчә киши қолға елинди. Бу наһайити зор вәқә. Германийә даирилириниң әмди һушини йиғип, хитайниң җасуслуқ һәрикәтлирини ашкарлиши вә тәнқид қилиши бизни наһайити мәмнун қилди. Улар бурун хитайниң һәркәтлирини билсиму, лекин ашкарлимайтти. Мана һазир ашкара тәнқид қилди. Бу бир йеңи башлиниш, биз буни иҗабий бир қәдәм, дәп қараймиз.”

Германийә ички истиғбарат органи доклатида линкидин иҗтимаий алақә торидики сахта исимларни ашкарлап, хитай җасуслуқ хадимлириниң һәр хил салаһийәтләр билән летисийә чен, җейсон ваң, речел ли, әлен лю, алекс ли, ева хән, ло яна, лили ву дегән исимларни қолланғанлиқини билдүргән.

“ню-йорк вақти гезити” бүгүн тарқатқан бу һәқтики хәвиридә германийә истиғбарат идарисиниң башлиқи ханз георге масенниң сөзини нәқил кәлтүрүп, хитайниң һәркити “германуийә парламненти, министирлиқлар вә һөкүмәткә соқунуп кириштин ибарәт зор һәрикәт,” дегән.

Америкида турушлуқ тор әркинлики паалийәтчиси ли хоңкуәнниң билдүрүшичә, линкид‏ин хитайда тор мулазимитигә йол қоюлған аз сандики бир қанчә чәтәл иҗтимаий таратқулириниң бири икән. У, хитай бихәтәрлик органлириниң линкид‏инниң хитайдики тор абунтлириниң шәхси учуриға еришәләйдиғанлиқини билдүрүп, буниң хәтәрлик икәнлики билдүрди.

Ли хоңкүән мундақ дәйду: “линкидинниң әһвали бир қәдәр мурәккәп. Чүнки линкид‏ин билән хитай һөкүмитиниң келишими бардәк қилиду. Бу ширкәтниң торини хитайда иишлкәткили болиду. Хитай һөкүмитиниң бу ширкәткә йол қоюшидики бирдин-бир сәвәб униң арқа сөңгүчини контрол қилишиға йол қойғанлиқидур. Мана бу наһайити хәтәрлик. Бу демәклик линкидинниң арқа сөңгүчидики пүтүн учурлар хитай һөкүмитигә ашкара дегәнликтур. Демәк, хитай һөкүмити униң арқа сөңгүчидики учурларни елип һәр хил анализларға ишлитәләйду. Бу униң тор абунтлириниң шәхсий учурлирини өз ичигә алиду. Шуңа буниң хитай истиғбарат органлириға пүтүнләй ечиветилгән болуши турған гәп. Чүнки, хитай компартийәси бу ширкәтниң хитайда тиҗарәт қилишиға йол қоюшидики алдинқи шәрти униң мәхпийәтлики болмаслиқтур. Шуңа, германийәниң доклатида оттуриға қоюлған пикирләрниң мәлум асаси бар.”

Ли хоңкүән әпәндиниң қәйт қилишичә, хитай иҗтимаий алақә вастилиридики җасуслуқ һәркити чәтәлләрдики уйғур, тибәт, тәйвән мустәқилчилиригә вә фалунгоңчиларға мәлум тәһдит пәйда қилсиму, әмма униң топлиған санлиқ мәлуматларни әмәлий қиммити бар истиғбарат учуриға айландуруш иқтидариниң қанчилик икәнлики айрим бир мәсилә икән.

Ли хоңкүән мундақ дәйду: “буниң әлвәттә мәлум хәвипи болиду. У өктичиләр, уйғур, тибәт, тәйвән мустәқилчилири вә фалунгоңчиларниң учурлирини топлашни һечқачан тохтитип қоймиди. Униң үстигә иҗтимай алақә вастилириниң тәрәққиятиға әгшип, униң бу хизмити техиму асанлашти. Лекин у нурғун санлиқ мәлумат топлиған тәқдирдиму, лекин буни истиғбаратқа айландуруш әқил тәләп қилидиған бир җәрян. Буни чоң санлиқ мәлуматниң ярдимисиз қилғили болмайду. Униң топлиған санлиқ мәлумати қанчилик көп болса, буни пишшиқлап ишләшкә шунчилик күч кетиду.”

Германийә ички истиғбарат идарисиниң доклати бүгүн хитайниң дәрһал рәт қилишиға учриди. Хитай ташқи ишлар мнинистирлиқиниң баянатчиси лү каң бүгүнки ахбарат елан қилиш йиғинида германийәниң доклати “асассиз” дәп тәнқидлигән.

Франсийә агентлиқиниң хәвиридә қәйт қилишичә, лү каң, “биз германийәдики алақидар органларниң, болупму һөкүмәт органлириниң сөз вә һәркитидә техиму мәсулийәтчан болушини, икки тәрәпниң ортақ мәнпәәтигә пайдилиқ болмиған сөзләрни қилмаслиқини үмид қилимиз,” дегән.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.