Хитай әлчисиниң баянлири қазақистанлиқ мутәхәссисләрниң диққитини қозғиди

Мәлум болушичә, йеқинда хитайниң қазақистанда турушлуқ әлчиси җаң җәнхуй қазақистандики мухбирларға сөз қилип, қазақистанниң хитайға қаратқан виза сияситини бикар қилиши керәклики үстидә тохталған. Хитай әлчиниң бу сөзи қазақистандики көзәткүчиләр арисида инкас пәйда қилған. Бәзи көзәткүчиләр бу һәқтә қазақистан мәтбуатлирида елан қилған мулаһизилиридә қазақистанниң хитай пуқралириға қойған виза шәртини бикар қилишқа болмайдиғанлиқини тәкитлигән.

Хитай вә қазақистан оттурисидики виза мәсилисиниң, йәни пуқраларниң бир дөләттин иккинчисигә кирип - чиқиш үчүн беҗиришкә тегишлик рәсмийәт қаидилириниң, узундин буян көпчиликтә һәр хил вә қариму - қарши қарашларни пәйда қилип келиватқанлиқи мәлумдур.

Игилишимизчә, қазақистан вә хитай арисидики чеграниң узунлуқи омумән 1740 километирға йеқин мусапини игилигән болуп, бу чегра уйғур ели арқилиқ өтиду.

Өткән айниң ахирида хитай хәлқ җумһурийитиниң қазақистандики пәвқуладдә вә һоқуқлуқ әлчиси җаң хәнхүйниң мәмликәтлик аммиви ахбарат васитилириниң журналистлири алдиға чиқип, ейтқан сөзи бу йәрдики мутәхәссисләрниң диққитини қозғиди.

Шу мунасивәт билән 9 - мартта “рател, өз” аналитикилиқ тор бетидә “қазақистан хитайлар үчүн визини бикар қилса болмайду” намлиқ мақалә елан қилинған иди. Униң аптори анна калашникова мундақ дәп язиду: “февралниң ахирида хитай хәлқ җумһурийитиниң қазақистандики пәвқуладдә вә һоқуқлуқ әлчиси җаң хәнхүй мәмликәтлик аммиви ахбарат васитилириниң журналистлири алдида сөзләп, қазақистанниң хитай хәлқ җумһурийитигә нисбәтән тутқан виза сияситини әйибләп, хитайниң қудритини қазақистанниң есигә селишни тоғра көргән. Өзиниң хели һаяҗанлиқ билән ейтқан бу сөзидә у, хитай дипломатлириниң хорлиниши һәққидә билдүрүп, қазақистан даирилирини қаттиқ сөкти.”

Мақалә аптори бу вәқәни чүшәндүрүш мәқситидә қазақистанлиқ мутәхәссисләргә мураҗиәт қилған. Сиясәтшунас, хитай бойичә тонулған мутәхәссис константин сиройежкин хитайниңму қазақистан пуқралириға нисбәтән тутқан виза сияситиниң шундақла икәнликини, хитай дипломатиниң мәсилини тоғра оттуриға қойғанлиқини билдүрүп, мундақ дегән: “бу мәсилини икки ташқи ишлар министирлиқлири олтуруп, бирликтә һәл қилиши керәк. Бу сөздә мән қандақтур бир хәвпни көрмәйватимән, бу мәсилини бурунла һәл қилиш лазим иди, бизниңму адәмлиримиз шикайәт қилмақта. Бу шинҗаң уйғур аптоном районидин келиватқан пәқәт қазақ вә уйғурларғила әмәс, бәлки барлиқиға тегишлик.” к. Сиройежкин икки мәмликәт оттурисида һәқиқәтәнму интайин муһим келишимләр бар болуп, икки тәрәплимә бериш - келиш рәсмийәтлирини йеникләштүрүшниң зөрүрлүкини илгири сүргән.

Әмди сиясәтшунас расул җумали болса, бу һәқтә мундақ дегән: “һәр қандақ дөләт вәкилиниң, йәнә келип дипломатниң мундақ қаттиқ тәләппузда сөзлиши тоғра әмәс. Мумкин қәдәр, уни ташқи ишлар министирлиқиға тәклип қилип, мундақ тәләппузда сөзләшкә болмайдиғанлиқини көрситип қоюш пайдилиқтур. Бу мәсилиниң бир тәрипи. Иккинчидин, қазақистан билән хитайниң 25 йиллиқ һәмкарлиқ тәҗрибиси бар, бизниң мәмликәтлиримиз һәқиқәтәнму яхши қошнидарчилиқ мунасивәтләргә игә.” р. Җумали икки дөләтниң өз - ара мәсилиләрни тинч йол билән һәл қилип келиватқанлиқини, һәқиқәтәнму һазир дуня мәмликәтлири өз - ара виза мәсилилирини йениклитиш бойичә амалларни қиливатқан бир пәйттә, хитай дипломатиниң хитай үчүн дипломатийилик визиларни бикар қилиш тәклипиниң орунсиз икәнликини, улар үчүн виза рәсмийәтлирини пәқәтла йениклитиш үчүн чариләр көрүшниң мумкинликини, әмди саяһәтчи һәм башқилар үчүн бу һәқтә һәтта сөзләшниңму мумкин әмәсликини билдүрди. У башқилар үчүн виза тәртипини мушу қелипта қалдуруш тәрәпдари икәнликини, мундақ мәсилиләрни аммиви ахбарат васитилири даирисидә әмәс, бәлки буниңға һоқуқлуқ рәсмий органлар даирисидә қарашниң муһимлиқини әскәрткән.

Радиомиз зияритини қобул қилған сиясәтшунас қәһриман ғоҗамбәрди бу мәсилигә мунасивәтлик өз қаришини билдүрүп, мундақ деди: “хитайниң қазақистандики әлчиси җаң хәнхүй аммиви ахбарат васитилиридә қазақистанни қаттиқ сөкүп, визини әмәлдин қалдуруш мәсилилирини қойған. Бу дипломатийәгә ятмайду, қопаллиқ, өзиниң чоң дөләтчилик сияситини илгири сүрүватқан нәрсә. Бу тоғрилиқ хитай бойичә мутәхәссис сиройежкин хитай билән келишип, бәзи йәрләрни хитайниң дегинигә қарап, ян бесишни тәклип қилипту. Мән буниңға қарши. Дипломатлар хәлқара келишим бойичә аддий виза билән кәлсә болиду, әмди қалғини үчүн һазирқи мушу виза шараитини тоғра, дәп һесаблаймән. Бу мәсилидә уйғурларға һечқандақ пайда йоқ. Хитайниң уйғурларға нисбәтән тутқан истелачи сиясити бойичә, хитай һөкүмити бизниң милләтни қаттиқ контрол астида тутиду. Һазир қазақистанниң әһвалини һесабқа елип, мән ойлаймән, виза мәсилиси һазир қандақ болса, шундақ болуш керәк. Бу мәсилидә қаттиқ туруш керәк.”

Сиясәтшунас ғалим агелеуоф болупму һәм дипломатлар, һәм башқиму һәр саһә вәкиллири үчүн виза рәсмийәтлирини йениклитишниң муһимлиқини, шундақ болған тәқдирдә қазақистан вә хитай оттурисидики иқтисадий, мәдәний алақиләрниң буниңдин кейинму раваҗлинишиға имканийәтләр туғулидиғанлиқини илгири сүрүп, мундақ деди: “әң көп сандики уйғурларниң, қазақларниң қазақистанға пат - пат келиши мумкинчиликләргә игә болуши лазим, чүнки уларниң бу йәрдә қериндашлири көп. Улар өзлириниң тарихий вә мәдәний алақилирини сақлап қелиши муһимдур. Мән хитайниң көплигән қазақлири билән арилашқинимда, улар визиларниң пәқәт бир қетим кирип - чиқиши үчүн ярайдиғанлиқи һәққидә әрз қилған иди. Болупму һәр икки тәрәптә тирикчилик қиливатқан һәм қазақ, һәм уйғурларға көплигән қийинчилиқлар туғулмақта. Шуниң үчүн уларға бир йиллиқ яки бир нәччә йиллиқ визиларни бериш керәк, дәп ойлаймән.”

Ғ. Агелеуоф шундақла хитай дипломатиниң юқиридики әрзиниң униң шәхсий пикри болуп, мундақ әрзләрни қазақистанниң ташқи ишлар министирлиқиға келип билдүрүшиниң тоғра болидиғанлиқини, икки мәмликәт арисида сүркилишләрниң йүз беришигә йол қоймаслиқ лазимлиқини билдүрди.