S n n téléwiziyisi: “Xitayning siz anglap baqmighan insanliqqa qarshi jinayetliri”

Dunyadiki nopuzluq xewer qanalliridin s n n téléwiziyisining tor bétide 26-iyul küni “Xitayning siz anglap baqmighan insanliqqa qarshi jinayetliri” mawzusida bir xewer maqalisi élan qilindi. Xewerde Uyghurlarning mesilisige “Insaniyetke qarshi jinayet”, “Yighiwélish lagérliri” we “Axirqi yéshim” din ibaret 3 térim boyiche izah bérilish arqiliq, Uyghurlar duch kéliwatqan ziyankeshlikning qanchilik derijide éghir we jiddiyliki yorutup bérilgen.

Hörmetlik radi'o anglighuchilar, Uyghurlarning mesilisi amérika hökümitining küchlük diqqitini qozghawatqan bir peytte, amérikidiki s n n téléwiziyisi tor bétide xitay hökümitining Uyghur élide yürgüzüwatqan siyasetlirining qaysi derijide éghirliqini izahlap béridighan yene bir muhim maqale élan qilindi. Maqale aptori siyasiy analizchi maykil kestér maqalisini aldi bilen xitay hökümiti teripidin qattiq basturulghan 2009-yilidiki ürümchi weqesi bilen bashlighan. U shu qétimliq weqede xitay hökümitining namayishni qattiq basturup, minglighan kishini qolgha alghanliqi yaki ghayib qiliwetkenliki, uchurni qamal qilish üchün rayonning intérnét alaqisini 10 ay boyiche üzüwetkenlikini bayan qilghan. U shu qétimliq weqedin kéyin xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan ziyankeshlikining üzlüksiz artip, 2016-yili chén chüen'goning partkom sékrétarliqigha teyinlinishi bilen yuqiri pellige chiqqanliqini bildürgendin kéyin: “Emma shinjangdiki kishilik hoquq weziyitining shunche qorqunchluq ikenlikige qarimay, nahayiti az sandikiler buningdin xewerdar we u heqte ochuq sözlewatqanlar téximu az” dégen. Aptor yene eskertip: “Biz hazir shundaq bir nuqtigha kelduqki, u heqte peqet sözlep qoyush emdi kargha kelmeydu. Bu ziyankeshlikke choqum toghra bir isim qoyulushi hem shuninggha layiq tedbir élinishi kérek” dégen. 

Aptor maqaliside ikkinchi dunya urushidin kéyin xelq'araliq qanunlargha kirgüzülgen “Insaniyetke qarshi jinayet” dégen uqum üstide toxtalghan. Uning éytishiche, “1998-Yili xelq'ara jinayi ishlar soti teripidin yuqiridiki bu jinayetke bérilgen izahat töwendiki 11 xil heriketni öz ichige alidiken. Ular, kishilerni mejburiy halda yötkesh, xalighanche tutqun qilish, qiynash, milliy we dini guruppilargha ziyankeshlik qilish, mejburiy ghayib qiliwétish, irqiy ayrimichiliq we sistémilashqan bésim shundaqla bashqa bir étnik guruppa teripidin igiliwélinish” qatarliqlardin ibaret iken. Uning üstige “Urush jinayetlirining eksiche, insanliqqa qarshi jinayetni tinch zamanlarda yürgüzgili bolidiken”. Shunga aptor sözide eskertip: “Shinjangda yüz bériwatqanlarni men insanliqqa qarshi jinayetke bérilgen izahatlargha tamamen chüshidu dep qaraymen” dégen. 

Maykil kestér xitay hökümitining atalmish “Térrorluqqa qarshi turush” heriketliri arqiliq islam dinigha ishinishni, aqiwette yene Uyghur bolushnimu jinayetke aylandurghanliqini bildürgen we buning misallirini sözlep, Uyghurlarning balilirigha islamche isim qoyushtin cheklinishi, dini eqidisidin waz kéchishke mejburlinishi, ata-anilarning balilirigha dinini ögetkenliki üchün tutqun qilin'ghanliqidek misallarni bayan qilip ötken. 

U yene, Uyghurlarning ilgiri jenubiy afriqida yolgha qoyulghandek ochuq-ashkara irqiy ayrimichiliqqa uchrawatqanliqini, tekshürüsh béketliride Uyghurlarning kimlik kartisi we gén uchurliri, hetta qol téléfonlirining tekshürülidighanliqini, Uyghur bolghanliqi üchünla tutqun qilinish éhtimalining yuqiriliqini, Uyghurlarning bashqa bir kentke bérip tughqinini körüp kélish yaki bashqa sheherde doxturgha körünüsh üchünmu ruxset qeghizi alidighanliqi, buni az dep hazir Uyghurlarning yiraqtiki tughqanliri bilenmu alaqilishelmeydighan bolup qalghanliqi qatarliq ehwallar bayan qilip ötken. 

Diqqet qozghaydighini, maykil kestér maqalisi dawamida “Axirqi yéshim” yaki “Axirqi hel qilish usuli” dégen uqumni kichik mawzu qilip turup Uyghur élidiki “Yépiq terbiye lagérini” sherhiligen. “Axirqi yéshim” dep atilidighan bu atalghu eslide natsistlarning yehudiylarni qirip yoqitish üchün yolgha qoyghan siyasetlirige bérilgen namdur. “Axirqi yéshim” ge asasen natsistlar 1941-yilidin 1946-yilighiche bolghan ariliqta yehudiylarni yighiwélish lagérlirigha qamighan we netijide 6 milyondin oshuq yehudiyning jénigha zamin bolghan idi. Aptor maqaliside Uyghur élidiki atalmish “Qayta terbiye merkezliri” nimu “Yighiwélish lagéri” dep atighan we “Dunyaning héchqandaq bir yéridiki insanliqqa qarshi jinayetning shepisi shinjangning hemme yérige omumlashturuluwatqan yighiwélish lagérliri sistémisidin bek jiddiy emes. . . Pakitlar alahazel bir milyonche Uyghur we bashqa musulman xelqlerning, yeni nopusning 10 pirsentining shinjangda ‛qayta terbiye merkizi‚ dep atiliwatqan orunlargha bend qilin'ghanliqini körsitip turmaqta” dep eskertken. 

Maqalide töwendikiler bayan qilin'ghan: “U yerde yüz bériwatqanlar heqqide ashkarilan'ghan intayin cheklik uchurlardin qarighanda lagérlarda jismaniy we rohiy jehettin qiynash hem shundaqla idiye singdürüsh élip bériliwatqanliqi melum. Bir sabiq tutqunning ashkarilishiche, uning lagérda ich kiyim kiyishige ruxset qilinmighan, chéchi chüshürüwétilgen. Yene bir kishi özini öltürüwélishqa urun'ghan. Nurghunlar ghayib bolup ketken. Shuning bilen bir waqitta yene, atalmish ‛tuqqanlishish‚ we ‛qonduruwélish‚ deydighan siyaset Uyghur a'ililirini choqum kompartiye kadirlirini öyide qondurup, ularning özini nazaret qilishini qobul qilishqa mejburlimaqta. Shuni perez qilip béqing, a'ilingizdin biri tutqun qilinip ketti we siz öyingizde uni tutup bergen kishini méhman qilip qonduruwélishqa mejbur. Yene kélip siz bilen bir öyde, shu tutup kétilgen kishining ornida qonduruwalisiz. Ata-aniliri tutup kétilgen qaranchuqsiz balilarni dölet ötküzüwalmaqta. Bezi ishenchlik melumatlardin bu balilarning atalmish yétimxanilarda xuddi haywanlargha oxshash yighiwélin'ghanliqi melum” 

Undaqta xelq'ara jama'et qandaq qilish kérek? maykil kestér bu heqte ayrim bir kichik témida mexsus toxtalghan. U xelq'aradiki zhurnalistlar, diplomatlar we bashqilarning Uyghur élide yüz bériwatqanlarni “Insaniyetke qarshi jinayet” dep tonushi kéreklikini, xelq'ara jama'etning choqum musteqil we ünümlük bir komitét qurup Uyghur élide ishliniwatqan insanliqqa qarshi jinayetni tekshürüshi kéreklikini bildürgen. Aptor “Yershari magnétskiy qanuni” arqiliq bu jinayette rol oynighanlarni jazaliyalaydighanliqini eskertip turup: “Shinjangdiki qorqunchluq weziyette mes'uliyiti barlarning mes'uliyiti choqum sürüshtürülüshi kérek” dégen.

Amérikidiki Uyghur kishilik hoquq qurulushi tetqiqatchisi hénriy shajéski radiyomizgha qilghan sözide “Yépiq terbiye lagérliri” eger derhal ayaghlashturulmighan teqdirde buning Uyghurlargha éghir aqiwetlerni ep kélidighanliqini eskertip “Xitay hökümiti bu lagérlar arqiliq kélechekte zadi néme qilmaqchi? hazirche bu bek éniq bolmisimu, emma uning kélechekte milliy en'enilirini we dini eqidisini saqlap qalghan bir Uyghur millitini körüshni xalimaywatqanliqi éniq. Xitay hökümiti Uyghurlargha bir kélechek yaritishni xalimaywatidu. Menche bu intayin jiddiy bir mesile. Xitay buninggha jawab bérishi kérek. Eger bu sürüshtürülmeydiken u halda bu lagérlarning Uyghurlargha uzun muddette ep kélidighan aqiwiti intayin éghir bolidu, dep qaraymen” dédi we xelq'ara jama'etni derhal bir tedbir élishqa chaqirdi.