Xitay yaponiyediki Uyghur oqughuchilarni kontrol qilishni kücheytken

Muxbirimiz gülchéhre
2018.09.10
yaponiye-xitay-uyghur-teshwiqat.jpg Tokyodiki xitay elchixanisida xitay orunlashturghan pa'aliyette xitay oqughuchilargha Uyghurche kiyim kiydürüp, ussul oynitip teshwiq qiliwatqan körünüsh.
nhk.or.jp

Yaponiyediki ismini ashkarilashni xalimighan bir Uyghur oqughuchining bergen yazma uchurigha qarighanda, tokyodiki xitay elchixanisining orunlashturushi bilen 8-séntebir küni, tokyoda yapon-xitay dostluqining 40 yilliqini tebriklesh pa'aliyiti ötküzülgen bolup, gerche xitay elchixanisi pa'aliyet bolushtin bir qanche ay ilgirila, yaponiyede oquwatqan Uyghur oqughuchilarning hemmisini dégüdek bu pa'aliyetke qatnishishqa dewet qilghan bolsimu, emma Uyghurlar bu pa'aliyetke qatnashmighan iken.

Bu oqughuchi mundaq dep yazghan: “Uyghurlar bu pa'aliyetke barmighan bolsaqmu, yaponiyening nhk téléwiziye qanilida we bir qanche gézitte bu heqtiki xewerlerdin, xitaylarning Uyghurche kiyimlerni kiyip “Shinjangliq” lar yaki “Uyghurlar” dep pa'aliyette usul oynighanliqini hetta “Shinjang polusi dep bayramgha qatnashqanlargha tamaq usuwatqan er ashpezning béshigha qazaqche doppa kiyiwalghan bir xitay ikenlikidek xitay konsuli ishletken saxtiliqlarni körduq. Bu yaponiyediki Uyghur oqughuchilarda ghulghula qozghawatidu. Biz buni teshwiq qilghan yapon axbarat wasitilirige buni ashkarilap naraziliqimizni bildürüsh aldida”.

Uchur igilishimiz dawamida yaponiyediki xitay elchixanisining yétekchilikide xitay-yapon dostluq pa'aliyitige qatnishish teklipnamisini yaponiyediki bashqa oqughuchilarningmu tapshurup alghanliqi ashkarilandi. Nam sheripini ashkarilashni xalimighan bu oqughuchining bu heqte bildürüshiche, tokyodiki elchixana xadimliri we xitay muhajirliri jem'iyitining orunlashturghan alaqileshküchiliri bu oqughuchi bilenmu biwasite téléfonda alaqiliship pa'aliyetke aktip qatnishishni uqturghan bolsa, yene bir qisim Uyghurlar xitay konsulining teklipnamisini pochta arqiliq tapshurup alghan.

Bu oqughuchi özining 3 yildin béri her yazliq tetilde yurtigha bimalal qaytip bérip-kélip turghanliqi we xitay konsulxanisining pa'aliyetlirige xalimisimu qatniship kelgenliki, emma axirqi qétim 3-ayda, konsulxanining pasportini tekshürüp tizimlashni bahane qilip éliwalghandin buyan, özining konsulxanigha ikkinchi barmighanliqini éytti.

Uning éytishiche özidin bashqa Uyghur oqughuchilarning bir nechchisidinmu yéqinqi aylarda pasportini uzartish we bashqa resmiyetler üchün xitay konsulxanisigha tapshurghandin buyan alalmaywatqan iken bezilirining pasporti tartiwélinip ornigha birla qétim ishlitishke bolidighan sayahet guwahnamisi almashturush bergenlikini anglighan.

Bu oqughuchining éytishigha qarighanda, ilgiri bir mezgil osakadiki mu'awin xitay konsuli bolup turghan qunduz yüsüp bir qanche ay ilgiri saporodiki xitay bash konsulxanisigha orunlashqan bolup, uning bashchiliqida “Shinjangliq oqughuchilarni bashqurush guruppisi” qurulghandin buyan xitay konsulxanisining Uyghur oqughuchilarni tekshürüshi we ularni her türlük sewebler bilen kontrol qilishi téximu kücheytilgen.

Bu oqughuchi yene özining tunji qétim yéqinda tokyoda ötküzülgen xitayning Uyghur élida lagérlarni qurup Uyghurlarni jazalawatqanliqigha qarshi namayishqa qatnashqanliqi, emma shuningdin uzun ötmey anisi bilen alaqisining pütünley üzülüp qalghanliqini, emma hazir bu heqte ashkara axbaratqa ashkarilighanda, pasporti xitay konsulxanisining qolida bolghachqa, teqdirining qandaq bolushidin endishe qiliwatqanliqini bildürdi.

Uyghurlarning xelq'ara miqyasta xitayning Uyghurlarni lagérlargha qamishigha qarshi élip barghan namayishigha awaz qoshup, bu yil 7-ayning 1-küni tokyoda Uyghurlar ötküzgen namayishqa tokyo etrapidin köp sanda Uyghurlar ishtirak qilghan.

Ilgiri yaponiyede oquwatqan Uyghur oqughuchilarning asasen xitay konsulxanisi bilen bir qeder yéqin alaqisini saqlap kéliwatqanliqi we bu oqughuchilarning yaponiyediki sherqiy türkistan teshkilatlirining pa'aliyetlirigimu qatniship ketmeydighanliqi, chet ‘ellerde élip bériliwatqan siyasiy pa'aliyetlerge awaz qoshushining bashqa ellerdiki oqughuchilargha qarighanda passip bolup kéliwatqanliqi melum idi. Shundaqtimu xitay hökümitining dunya miqyasida Uyghur muhajirlirigha we oqughuchilargha qaratqan keng kölemlik tehdit sélishidin ularmu mustesna qalmighan. Ularningmu ata-ana, qérindashlirining lagérlargha élip kétilgenliki melum bolmaqta iken.

Yaponiyedin inkas qilghan yene bir qiz oqughuchining déyishiche, uning ata-anisining mehellisidiki xitay saqchiliri uninggha biwasite téléfon qilip, bu yil yazliq tetilde choqum öyge qaytip kélishini telep qilghan, eger qaytip kelmise aqiwitige özi ige bolidighanliqi heqqide tehdit qilghan. U yurtining ehwalining éghirliqini bilgechke bahane körsitip qaytip ketmigen, buning bilen uning yurttiki uruq-tughqanliri we dostliri bilen bolghan barliq uchur-alaqisi üzülüp qalghan. U yéqinda anisining lagérgha élip kétilgenlikini anglighan. Gerche u bu shum xewerni anglighandin kéyin chongqur azabliniwatqan bolsimu, yenila ehwalni axbaratqa melum qilishtin qorquwatqanliqini bildürdi.

Yaponiyediki Uyghur oqughuchilardin birqanchisi ziyaritimizni qobul qilghan bolsimu, hazirche pasporti xitay konsulxanisining qolida, yaponiyede turush qanunluq wizisi ötüp kétish aldida turuwatqan bolghachqa, özlirining isim we awazini anglatmasliq sherti bilen yuqiriqi melumatlarni berdi.

Ular misir qatarliq döletlerdin qaytip ketken Uyghurlarning türküm-türkümlep “Qayta terbiyelesh merkezliri” namidiki jaz lagérlirigha qamalghanliqi toghrisidiki xewerlerni körgenliki üchün, özliriningmu oxshash teqdirge uchrishidin endishe qilmaqta iken. Oxshash weziyette qalghan Uyghur oqughuchilarning köpiyishige egiship ularmu oyghinishqa, yenimu éghir aqiwette qélishining aldini élish üchün birliship tedbir élish, özliri we xitayning jaza lagérlirigha qamalghan ata-anisi hem uruq-tughqanlirining heq-hoquqini qoghdashni yaponiye hökümitidin telep qilish yollirini izdimekte iken.

Radiyomizgha bashqa döletlerde oquwatqan oqughuchilardin kelgen inkaslardinmu Uyghurlarning xitay saqchilirining yurtigha qaytip kétish heqqidiki tehditige uchrash ehwalining türkiye, ereb döletliridin bashqa yawropa, amérika qatarliq döletlerdimu dawamliq yüz bériwatqanliqi melum.

“Deyly béysit” gézitining ‏14‏-awghust, xitay saqchilirining jasusluq herikitini amérika tupriqighiche kéngeytilgenliki heqqide bergen xewiride, berna dégen texellusni qollan'ghan bir Uyghur qiz oqughuchining, xitay saqchilirining uning anisini görüge élip tehdit qilish arqiliq özini jasusluq qilishqa qistighanliqidek iqrarini misalgha élip, amérikidila emes awstraliye, türkiye qatarliq bashqa ellerdimu oxshashla, nurghun Uyghurlarning xitay saqchilirining biwasite téléfonda tehdit qilishi we ularning a'ilisini görüge élishi bilen özlirining kimlik kinishkisi, adrési hem süriti qatarliq uchurlirini xitay saqchilirigha yollap bérishke mejbur bolghanliqi shuningdek xitay saqchilirining mushu usullar arqiliq ularni kontrol qiliwatqanliqi otturigha qoyulghan.

Bir qisim döletlerdiki xitay konsulxanilirigha oqughuchiliq resmiyetlirini béjirish, pasport uzartish üchün barghanlarning pasportliri tartiwélinip, ularning pasportliri birla qétim chégra halqighili bolidighan sayahet guwahnamisige almashturup bériliwatqanliqi melum. Buning bilen chet'ellerdin qaytip barghan Uyghurlar birdek terbiyelesh lagérlirigha élip kétiliwatqan bir weziyette, ularning panahliq ishlirimu zor dexlige uchrawatqanliqi melum.

Uyghur rayon da'iriliri 2-ayda mexsus “Chet'ellerde oquwatqan oqughuchilar xizmiti” yighinini chaqirip, chet'ellerde oquwatqan oqughuchilargha qaritilghan bashqurush we idiyewi terbiye xizmitini kücheytish mesilisinimu alahide muzakire qilghan.

Bu mesile xelq'araliq metbu'atlarningmu diqqitini tartip kelmekte. Bu heqte metbu'atlargha pikir bayan qilghan mutexessisler sözide, chet'ellerdiki Uyghurlarning uruq-tughqanlirigha bésim ishlitish xitay ezeldin ishlitip kéliwatqan bir wasite bolush birge, uning yuqiri pen-téxnika bilen téximu kücheygenlikini éytqan.

Emma kishilik hoquq pa'aliyetchiliri we Uyghur közetküchiler xitayning bésimigha uchrighan Uyghurlarning bu ishni choqum özliri turushluq döletler hökümetlirige xewerdar qilishi kéreklikini, mushundaq qilghanda bu mesilini ikki dölet diplomatik alaqiliride otturigha qoyushqa bolidighanliqini eskertip kelmekte.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.