Abdulhekimxan mexsumning hayati we küresh yoli (5)

Merhum abdulhekimxan mexsum “Dunya sherqiy türkistanliqlarning qérindashliq uchrishishi yighini” da söz qilmaqta. 2015-Yili 18-iyul, istanbul.

5-Bölüm: istanbuldiki éytilmighan hékayileR

Uyghurlarning muhajiret hayatida san-sanaqsiz éytilmighan hékayiler mewjut. Ötken esirning 50-yilliridin buyan keshmirdin ereb yérim arilighiche, istanbuldin yawropa sahillirighiche bolghan uzaq musapirette wetinini terk etken minglighan Uyghur muhajirlarning achchiq keshmishliri riwayetke aylandi. Ularning nahayiti az bir qismi éytilghan bolsimu, emma mutleq köp qismi téxiche éytilmidi shundaqla éytilish pursitigimu érishelmidi.

Istanbul ene ashu éytilmighan hékayilerni öz baghrigha qachilap, türlük-tümen insanlarning yéngidin-yéngi hékayilirini wujudqa keltürüp turuwatqan bir ghayiwi sheher.

Uyghur muhajirlarning musapiret kechmishliri bu sheherning hayatigha xéli uzun zamanlar ilgirila reng qoshqan. Bolupmu zeytinburnuda shekillen'gen türkistanliqlar jama'iti istanbuldiki Uyghurlar hayatining eng tipik we eng janliq bir körünüshini hasil qilghan.

Merhum abdulhekimxan mexsum 2016-yili féwral aylirining bashlirida zeytinburnudiki turalghusida ziyaritimizni qobul qilghinida istanbuldiki Uyghur jama'itining ijtima'iy hayati, oy-xiyalliri, duch kéliwatqan qiyinchiliqliri we murekkep rohiy haliti heqqide öz qarashlirini bayan qilip ötken idi.

U istanbuldiki Uyghur jama'itining yillardin buyan etraptiki yerlik türklerge we bashqa milletlerge nahayiti yaxshi tesiratlar qaldurup kelgenlikini, Uyghurlar arisidin taki yéqinqi mezgillergiche jinayet ötküzgen yaki türmilerge kirgen kishilerning yoq ikenlikini tilgha élip ötti. Halbuki, u yéqinqi mezgillerge kelgende türkiyediki Uyghur jama'itining qurulmisida nahayiti zor özgirishlerning bolghanliqini, xitayning Uyghurlar wetinidiki zulumlirining künsayin artip bérishigha egiship, türlük yollar bilen türkiyege qéchip chiqqan Uyghurlarning köpeygenlikini, buning netijiside Uyghurlar arisida ilgiri körülüp baqmighan bezi jinayi qilmishlarningmu yüz bérishke bashlighanliqini epsusluq ilikide tekitlep ötti.

“Heyran qalarliq yéri shuki, türkiyediki Uyghur jama'iti yéqinqi birqanche yillar mabeynide rohiy we psixikiliq jehetlerdin zor bohran'gha duch keldi,” - deydu merhum abdulhekimxan mexsum: - “Bundaq ehwallar Uyghurlarning ilgiriki 50 yilliq muhajiret tarixi jeryanida esla yüz bermigen ishlar idi. Goya hemme jay xitay jasusliri bilen tolup ketkendek, xitayning qoli yétip barmighan héch bir jay qalmighandek türkiyediki Uyghur jama'iti bir-biridin gumansiraydighan, shübhilinidighan, bir-birige ishenmeydighan passip psixikiliq keypiyatqa pétip qaldi. Biz bu yerdiki jama'etning bir ammiwi teshkilati bolush süpitimiz bilen bu ehwallargha yéqindin diqqet qilip kelduq.”

“Buning tüp sewebini xitayning sherqiy türkistanda yürgüzüwatqan qattiq teqib siyasiti bilen chet'ellerde qurghan jasusluq tori peyda qilghan wehimidin izdesh kérek, ‏” - deydu u ziyaritimiz esnasida: - “Halbuki, bezi seweblerni yene özimizdinmu izdeshke toghra kélidu. Chünki méning közitishimche, Uyghur xelqi uzun yilliq xitayning asariti tüpeyli bir tereptin toghra we mustehkem bolghan islamiy étiqadtin yiraqliship ketken bolsa, yene bir tereptin özige xas bolghan milliy roh we milliy iradidin yiraqliship ketti. Eger bir millet özining étiqadi we milliy iradisidin waz kechse, u milletni yölep turidighan ikkinchi bir küch qalmaydu. Bu jehettin biz kéyinki ewladlargha qarita her ikki tereptiki terbiyeni kücheytishimizge toghra kélidu.”

Merhum abdulhekimxan mexsum yene shu qétimliq ziyaritimiz jeryanida kéyinki yillarda türkiyediki, jümlidin istanbuldiki bezi Uyghurlarning perzent terbiyesige jiddiy qariyalmighanliqi, balilirini türkiyening ma'arip sistémisida muntizim terbiyelesh ishigha soghuq mu'amilide bolghanliqi, hetta bir qisim-ata-anilarning perzentlirini dölet ma'arip sistémisida terbiyeleshni emes, belki ayrim diniy guruppilar we shexslerning qolida terbiyelesh yolini tallighanliqini epsusluq ilikide tilgha élip ötti.

“Biz meyli qaysi elde yaki qandaq sistémida yashimayli, perzentlirimiz aldi bilen shu el yaki sistémining asasiy ma'arip muhitidin behrimen bolushi, shu el yaki xelqning tili, medeniyiti, qanun-tüzümi we sistémisini pishshiq bilishi shert. Shuning bilen bir waqitta yene öz tilimiz, kimlikimiz, milliy medeniyitimizni saqlishimiz we rawajlandurushimiz téximu zor bir mes'uliyet. Bu insanning insan bolup yashishidiki eng eqelliy burchidur,” - dégen idi merhum abdulhekimxan mexsum 2016-yilining féwral éyida.

(Dawami bar)