Abduqadir damollamning ölümi: qeshqerni qaplighan qara hijran (1)
2020.11.24

1924-Yili 8-ayning 14-küni tün yérimlashqanda abduqadir damollam ezizane qeshqerdiki shexsiy turalghusida yallan'ghan bir qatil teripidin pichaqlap öltürilidu. Qeshqer asminidin bir yoruq yultuz saqip chüshidu. Uyghur xelqi tarixning eng qarangghu we jahaletlik yillirida mesh'el kötürüp etrapni yorutqan jasaretlik bir yolbashchisidin ayrilip qalidu. Aridin 60 yildek waqit ötüp abduqadir damollamning hayati heqqide tunji qisseni yazghan yazghuchi xéwir tömür qeshqerni qaplighan bu qara hijran heqqide munu jümlilerni yazghan idi: “Abduqadir damollamning ölümi qeshqerni zil-zilige saldi. Bu heqiqetenmu dehshetlik bir kün bolghan idi. Asman yérildi, yultuz töküldi, chaqmaq chéqilip, yamghur quyuldi. Zémin titrep, taghlar yérildi. Alemni qarangghuluq qaplidi, közler baghlinip, yürek daghlandi. Abduqadir damollam bir alim idi, uning üchün alem yighlidi. . .”
Shu küni qeshqerde on minglighan jama'et merhum abduqadir damollamning tawutini égiz kötürüp, mersiye qoshaqlirini yangritip, haza échishqan halda hezretttiki taxtaköwrük mazarliqigha qarap déngiz dolqunidek aqidu:
Taghu-tashlar tewrinip,
Qattiq chaqmaq chaqqanmu?
Tümen süyi qan bolup,
Bügün tetür aqqanmu?
Qeshqerning hawasini
Chang-tumanlar basqanmu?
Qeshqerning jahanini,
Qayghu-matem basqanmu?
Ay tutulmas deptimiz,
Kün tutulmas deptimiz.
Damollamgha döyüzler,
Qest qilalmas deptimiz.
Xuddi yazghuchi xéwir tömür “Abduqadir damollam heqqide qisse” namliq romanining kirish qismida tekitlep ötkendek: “19-Esirning axiridin 20-esirning bashlirighiche bolghan ghayet uzun yillar diyarimizni qarangghuluq we jahalet qaplighan waqitlar idi. Siyasiy tüzümde mustebitlik, diniy étiqadta xurapatliq, bid'et ewj alghanidi. Xelq xaru-zebunluqqa, millet asaretke yüzlen'genidi. Xelq turmushi kembeghellikke, meniwiy hayat qehetchilikke uchrap, milliy hayat qorqunuchluq teqdirge duch kelgen idi. Qarangghuluqta qalghanlar yoruqluqqa, halaketlik teqdirge duch kelgenler nijatliqqa teqezza bolghinidek, shu yillarda millet maddiy jehettiki qashshaqliqtin tereqqiyatqa, meniwiy qehetchiliktin meripetke teqezza boldi.”
Del mushundaq bir dewrde abduqadir damollam mesh'el kötürüp otturigha chiqqan idi. Uning ijtima'iy islahat ghayiliri, meniwiy oyghinish chaqiriqliri, ma'aripni islahat qilish we usuli jedid mekteplirini yolgha qoyush teshebbusliri 20-esirning bashliridiki Uyghur jem'iyitini yorutqanidi. Del shu sewebler tüpeylidin militarist yang zéngshin we uning qeshqerdiki hakimmutleq qara qolliri ichikiy we tashqiy süyiqestchiler bilen til biriktürüp, damollamni shéhit qilghan idi.
Türkiye ege uniwérsitétining proféssori, Uyghur akadémiyesining re'isi alimjan inayet ependi bu heqte ziyaritimizni qobul qilip, pikir bayan qildi. U abduqadir damollamning 20-esirning bashlirida élip barghan ijtima'iy islahat teshebbusliri we milletni oyghitish pa'aliyetlirining eng aldi bilen mustebit xitay hökümranlirini qorqunuchqa salghanliqini tekitlep ötti.
Alimjan inayet ependi gerche abduqadir damollam mustebit hökümranlar teripidin waqitsiz shéhit qilin'ghan bolsimu, emma u yaqqan meripet mesh'ilining milletni hörlükke we milliy qutulushqa bashlighanliqini, uning ölümidin kéyin bu mesh'elning qutluq haji shewqiy, sabit damollam, meqsut muhiti we abduxaliq Uyghurlarning qoli arqiliq weten-milletning istiqbalini yorutup kelgenlikini tilgha aldi.
Abduqadir damollamning 20-esirdiki Uyghur tarixi, bolupmu Uyghur milliy oyghinish herikitide tutqan muhim roli heqqide amérikada yashighuchi yash Uyghur bilim ademliridin taran Uyghurmu pikir bayan qildi. U 20-esirning bashlirida Uyghur xelqi xitay mustebit hakimiyiti teripidin téngilghan xitayche “Shötang” ma'aripi bilen zaman teqezzasigha maslishalmighan en'eniwiy medrise ma'aripining arisidiki qiyin weziyette qalghanda, abduqadir damollamning kökrek kérip otturigha chiqip, usuli-jedid métudidiki zamaniwiy ma'aripning yolini körsitip bergenlikini alahide tekitlep ötti.
Taran Uyghur ependi yene abduqadir damollamning tüp ijtima'iy islahat ghayisi we yéngiche ma'arip idiyesi heqqidimu öz qarashlirini sherhilep ötti.
Abduqadir damollamning meripetchilik we aqartish teshebbusliri öz dewride bir nezeriye sheklidila turup qalmastin, belki uning dadil emeliyetchanliqi bilen Uyghur jem'iyitide sinaq qilin'ghan hem ré'allashturulghan idi. Bu heqte shiwétsiyede yashighuchi Uyghur ziyaliyliridin abdushükür memet ependimu pikir bayan qildi.
Axirida proféssor alimjan inayet ependi “Abduqadir damollamni jedidchilik herikitining sherqiy türkistandiki tunji wekili we bashlamchisi” déyishke bolidighanliqini eskertip ötti.
(Dawami bar)