Abduqadir damollamning ikkinchi qétim wetendin ayrilishqa mejbur bolushi (5)

Abduqadir damollam 1899-yili buxaradiki 8 yilgha sozulghan medrise tehsilini tamamlap, qeshqerge qaytip kelginide uning qelbide xelqini oyghitish, aqartish we ularni tereqqiyatqa bashlashtek bir qatar ulughwar ghayiler köwejep turatti. Halbuki, eyni waqittiki sherqiy türkistanning siyasiy we ijtima'iy ré'alliqi, bolupmu muti'essip ölimalar qatlimidin kéliwatqan küchlük bésimlar uning öz ghayilirini ré'allashturushigha imakaniyet bermeydu. U shu dewrlerdiki qeshqerning emeliy ehwalini nezerge alghan halda medrise we mekteplerning oqutush métudini tedriji islah qilish, usuli qedim bilen usuli jedidni birleshtürüsh, dersliklerni yéngilash qatarliq bir yürüsh teshebbuslarda bolidu hemde uni özi muderrislik qiliwatqan medriselerde sinaq qilidu. Emma uning bu tirishchanliqliri qeshqerdiki muti'essip ölimalar, yoqiri qatlamdiki islahat we özgertishke qarshi kishilerning küchlük qarshiliqigha duch kélidu. Bu qarshiliq we tosalghular hetta abduqadir damollamning qeshqer medriseliride xatirjem muderrislik qilishighimu mumkinchilik bermeydu.

Türkiye ege uniwérsitéti türk dunyasi tetqiqat inistitutining proféssori, Uyghur akadémiyesining re'isi alimjan inayet ependi abduqadir damollamning buxaradiki oqushini tamamlap qeshqerge qaytip kelgendin kéyin, medrise-mekteplerning oqutush métudini islah qilish jehette nurghun qarshiliqlargha duch kelgenlikini, amalsiz qalghan abduqadir damollamning 1907-yili ikkinchi qétim wetenni terk étish mejburiyitide qalghanliqini tekitleydu.

20-Esirning bashliridiki qeshqer sherqiy türkistanning medeniyet merkizi bolush süpiti bilen xuddi gherbiy türkistandiki buxara yaki semerqent qatarliq sheherlirige oxshashla kona bilen yéngining, en'ene bilen zamaniwiyliqning toqunush nuqtisida turuwatatti. Ottura asiya türk-islam medeniyitining yirik merkezliridin hésablan'ghan bu sheherlerde birqanche esirlerdin buyan shekillen'gen we dawamliship kelgen en'eniwiy medrise ma'aripini islah qilish inqilab xaraktérliq zor bir ish idi. Amérikada yashawatqan yash Uyghur bilim ademliridin taran Uyghur ependimu bu heqte pikir bayan qilip, abduqadir damollamning bu jehette qeshqerde élip barghan shunche zor tirishchanliqlirining muti'essip ölimalarning küchlük qarshiliqi bilen tügellen'genlikini, hetta axirida uni wetinidin ayrilishqa mejbur qilghanliqini tilgha alidu.

Proféssor alimjan inayet ependi abduqadir damollamning ikkinchi qétim wetendin ayrilghandin kéyin, gherbiy türkistan sheherlirini aylinip, bu yerlerde meydan'gha kelgen yéngiliqlar we özgirishlerdin küchlük énirgiye hem ilham alghanliqini tekitleydu.

Derweqe, 1907-yili abduqadir damollam qeshqerdin ayrilip gherbiy türkistandiki qoqen, tashkent, buxara, semerqent, almuta qatarliq sheherlerni qayta kezginide, uning köz aldida pütünley bashqiche bir menzire peyda bolidu. Yeni 1905-yilidiki birinchi qétimliq rusiye burzhu'a inqilabidin kéyin, rusiyede meydan'gha kelgen melum derijidiki démokratiye hawasi türkistan tupraqliridimu yéngiche menzire peyda qilidu. Usuli jedid mektepliri arqa-arqidin échilip, xelq oyghinishqa, teshkilatlargha uyushushqa, milliy heq-hoquqlarni telep qilishqa bashlaydu. Bolupmu ammibab türkiy tilida yéngiche gézit-zhurnallar neshir qilinip, ottura asiyada yéngi bir dewrning yétip kéliwatqanliqidin bisharet béridu. Taran Uyghur ependi abduqadir damollamning ikkinchi qétimliq gherbiy türkistan sayahiti dawamida bu menzirilerni öz közi bilen körgenlikini we buningdin ghayet zor ümid, jasaret alghanliqini eskertip ötidu.

Abduqadir damollamning özimu “Edebiy bir musahibe” namliq esiride ikkinchi qétimliq buxara sepiride ghayet zor ilham we medetke érishkenlikini, ilgiriki “Usuli jedid haram” dégen petiwaning ornigha “Usuli jedid wajib” dégen petiwaning almashqanliqini, weten'ge qaytish harpisida “Mifta'ul edeb” qatarliq bir yürüsh eserlerni yézip élan qilghanliqini hayajan bilen tilgha alidu.

Alimjan inayet ependining tekitlishiche, abduqadir damollam ikkinchi qétim weten'ge qaytip kelgendin kéyin, zor shija'et bilen mektep échish ishigha atlan'ghan. Uning tirishchanliqi arqisida 1912-yili qeshqerde tunji usuli jedid mektipi échilghan. Abduqadir damollam yene tereqqiyperwer baylarni seperwer qilip chet'ellerge oqughuchi ewetish, hetta qizlar üchünmu mexsus mektep échish teshebbuslirida bolghan.

Taran Uyghur ependimu abduqadir damollamning bu qétimliq ottura asiya sayahitidin zor ilham alghanliqini, 1911-yilining axiri almuta yoli arqiliq ghuljagha kelgenliki, u yerdin qeshqerge qaytip, yéngiche mektep échish ishini resmiy bashlighanliqini tekitleydu.

Ma'arip we islahat arqiliq öz xelqini oyghitishqa bel baghlighan abduqadir damollam özining “Nesiheti amme” namliq esiride mundaq dep xitab qilidu: “Bu zaman gheblet we bixutluq zamani emes, oyghinish we agahliq zamandur. Jahalet we nadanliq zamani emes, ilim we meripet zamanidur.”

(Dawami bar)