Istanbuldin qeshqerge: ehmed kamal bilen abduqadir damollamning ortaq chüshi (11)

1914-Yilining bashlirida éghir kirizsqa patqan osmanli sultanliqi bir meydan dunyawiy urushning qaynimigha sörülüp kirish aldida turatti. Bu waqitta enwer pasha, talat pasha qatarliq yash türkler guruhi osmanli sultanliqining barghanséri ze'iplishiwatqan hakimiyet iqtidarini kücheytish, rus we xitay ishghaliyitige chüshüp qalghan piypayan türkistan-turan tupraqilirini qayturiwélish, shundaqla pütkül türk qewmlirining türklük éngini oyghitish üchün asiyagha qaytish istratégiyesini küntertipke qoyidu. Buning netijiside 1914-yilining bashlirida “Ittihat we tereqqiy teshkilati” hej sepiridin qaytip istanbulgha kelgen obulhesen musabay bilen körüshüp, yash türk oqutquchi ehmed kamalni sherqiy türkistan'gha ewetidu. Bu heqte pikir bayan qilghan türkiye egey uniwérsitéti türk dunyasi tetqiqat inistitutining proféssori alimjan inayet ependi munularni ilgiri sürdi.

Qelbige ulughwar ghayilerni pükken yash türk oqutquchi ehmed kamalning qeshqerge kélishi eyni waqitta milletni zamaniwiy ma'arip arqiliq oyghitish üchün tipirlawatqan Uyghur serxillirigha ümid béghishlaydu. Amérikadiki yash Uyghur bilim ademliridin taran Uyghur ependi bu heqte pikir bayan qilip, ehmed kamalning qeshqerge kélishi abduqadir damollam tutashturghan meripet mesh'ilining öchüp qalay dep qalghan choghlirini qaytidin yélinjatti, deydu.

Ehmed kamal ilqul qeshqerge yétip kelgen deslepki mezgillerde bir qatar tosalghulargha we qiyin jeryanlargha duch kélidu. Emma uning qet'iylik bilen ching turushi, meripetperwer bahawudun musabayning hamiyliq qilishi, shundaqla abduqadir damollam, eli haji qatarliq yerlik serxillarning qollishi bilen 1914-yili 4-ayning 19-küni atushta oqutquchilarni terbiyeleydighan “Darilmu'ellimin ittihad” mektipi échilidu. Proféssor alimjan inayet ependi bu mektepning néme üchün qeshqer shehiride emes, belki atushta échilghanliqining seweblirini tarixiy pakitlar boyiche bayan qilip ötti.

Taran Uyghur ependimu eyni waqittiki siyasiy we ijtima'iy weziyetning shunche qarangghu bolushigha qarimay ehmed kamalning shunche téz waqitta darilmu'ellimin mektipi achalishida bahawudun musabay, abduqadir damollam, eli haji qatarliq yerlik serxillarning qollishi we yardimining muhim rol oynighanliqini tekitleydu.

Proféssor alimjan inayet ependi ehmed kamalning “Chin türkistan yolliridiki untulmighan xatiriler” namliq eslimide abduqadir damollamni cheksiz hörmet bilen tilgha alghanliqini, uni “Meniwiy atam” dep atighanliqini tilgha alidu.

1914-Yilining aldinqi yérimida qeshqer we atushta bir mehel jush urup rawajlan'ghan yéngi ma'arip herikiti ehmed kamalning aldi bilen jem'iyet qurush, yeni “Islamiy xeyriye jem'iyiti” qurup, xelqning küchi arqiliq ma'aripqa i'ane toplash hemde uni keng xelqning ammiwiy herikitige aylandurush teshebbusidin bashlinidu. Taran Uyghur ependining bayan qilishiche, “Xeyriye jem'iyiti” ni eslide qeshqer shehiride qurush pilanlan'ghan bolsimu, emma ömer axunbayning tosqunluqi bilen atushta qurushqa mejbur bolidu.

1914-Yilining yaz aylirigha kelgende osmanli sultanliqining “Teshkilati mexsuse” namliq orgini teripidin sherqiy türkistan'gha ewetilgen adil hékmet bey, selim sami bey, hüseyin emrulla bey qatarliq besh neper türk xadim qeshqerge yétip kélidu. Buning bilen qeshqerdiki yéngiche ma'arip we milliy oyghinish heriketliri téximu yoqiri ewjige kötürülidu. Adil hékmet beyning “Asiyada besh türk” namliq eslimisige qarighanda, shu mezgillerde bahawudun musabay, abduqadir damollam qatarliq yerlik serxillar ularning qeshqerdiki pa'aliyetlirige destek bolidu. Proféssor alimjan inayet ependimu abduqadir damollamning shu mezgillerde qeshqerde pa'aliyet élip barghan yash türklerge yéqindin hemdem bolghanliqini tekitleydu.

Bahawudun musabayning hamiyliqi bilen ehmed kamal atushta darilmu'ellimin mektipi échip, “Xeyriye jem'iyiti” ni qurghandin kéyin, buning tesiri qeshqer shehiridiki yashlarni we yerlik munewwerlerni heriketke keltüridu. Buning bilen qeshqer munewwerliri ömer bayning tosqunluqigha qarimay qeshqerde “Xeyriye jem'iyiti” quridu. Tatar muxbiri noshirwan ya'ushéf bu jem'iyetning “Kashgher neshir-ma'arip jem'iyiti” dep atalghanliqini ilgiri süridu. Taran Uyghur ependi 1914-yili qeshqerde qurulghan bu jem'iyetning shu waqitning özide we uningdin kéyinki mezgillerde xelqni oyghitishta muhim rollarni oynighanliqini tekitleydu.

(Dawami bar)