Abduqadir damollamning qeshqer xelqini missiyonérlar- “Eqide oghriliri” gha qarshi küreshke chaqirishi (14)

Abduqadir damollam 1921-yili ottura asiyadiki eng axiriqi qétimliq sepiridin qaytqinida, uning siyasiy we ijtima'iy pikirliride keskin özgirishler yüz bergen idi. Taran Uyghur ependining tekitlishiche, tarixning dawalghup turghun bu yillirida abduqadir damollam bir ijtima'iy islahatchidin keskin bir inqilabchigha, zamaniwiy ma'arip arqiliq milletni tereqqiyatqa yétekleydighan ilghar pikirlik bir jeditchidin wetenning hörlükini nishan qilghan erkinlik jengchisige aylan'ghan idi.

Halbuki, bu yillarda shiwét missiyonérlirining sherqiy türkistanning jenubiy qismidiki din tarqitish pa'aliyetliri yoqiri pellige kötürülgen bolup, ularning ming yillardin buyan islam eqidisi chongqur yiltiz tartqan bu rayonda xiristiyan dini tarqitishi abduqadir damollam bashchiliqidiki yerlik munewwerlerning küchlük endishisini qozghighan idi. Shungimu abduqadir damollam shu yillarda kökrek kérip otturigha chiqip, shiwét missiyonérlirining din tarqitish pa'aliyetlirini qattiq eyibligen we ularni “Eqide oghriliri” dep atighan idi. Bu heqte pikir bayan qilghan türkiye ege uniwérsitéti türk dunyasi tetqiqat inistitutining proféssori alimjan inayet ependi shiwét missiyonérlirining qeshqerdiki pa'aliyetliri heqqide tepsiliy melumat berdi.

Hazir shiwétsiyede yashawatqan Uyghur ziyaliysi abdushükür muhemmet ependimu bu heqte pikir bayan qilip, shiwét missiyonérlirining sherqiy türkistanning jenubidiki 40 yildin artuq din tarqitish pa'aliyetliri jeryanida, mektep we doxturxana échish, basmixana qurup gézit we kitab neshir qilish qatarliq usullar arqiliq öz meqsetlirini emelge ashurushqa urun'ghanliqini tekitleydu.

Alimjan inayet ependi 1920-yillarning bashlirigha kelgende qeshqer, yerken we yéngisardiki shiwét missiyonérliri achqan mekteplerde oquydighan Uyghur oqughuchilar sanining hessilep ashqanliqini, bu ehwalning yerlik serxillarning endishisini kücheytkenlikini tilgha aldi.

Abdushükür muhemmet ependi shiwét missiyonérlirining qeshqerdek islam medeniyiti chongqur yiltiz tartqan bir jayda xiristiyan dini tarqitishqa urunushining yerlik Uyghurlarning diniy we milliy kimlikide kirizis peyda qilghanliqi, shundaqla milletning meniwiy dunyasida bölünüsh, parchillinish hem dawalghush peyda qilghanliqini alahide eskertip ötti.

Merhum yazghuchi xéwir tömür 1990-yili neshir qilghan “Abduqadir damollam heqqide qisse” namliq romanida, abduqadir damollamning chet el missiyonérlirining qeshqerdiki “Eqide oghriliqi” ning Uyghur xelqining meniwiy dunyasida kirizis keltürüp chiqiridighanliqi toghriliq aldin agahlandurush bergenlikini tilgha alidu.

Alimjan inayet ependi abduqadir damollamning ömrining axiriqi yilliri bir tereptin qeshqerde usuli-jedid ma'aripini kéngeytish üchün tirishchanliq körsetse, yene bir tereptin shiwét missiyonérlirining din tarqitish pa'aliyetlirige qarshi keskin küreshke atlan'ghanliqini tekitleydu.

Yazghuchi xéwir tömürning bayanlirigha qarighanda, abduqadir damollam shu yilliri shiwét missiyonérlirining din tarqitish pa'aliyetlirini cheklesh üchün qeshqerdiki taliplar we awam xelqqe köp qétim yalqunluq nutuqlarni sözligenlikini, öz tesiri arqiliq yoqiri qatlam ölimalar arisida keskin munazire qozghighanliqini bayan qilidu.

Derweqe, abduqadir damollam shu yillarda bir tereptin shiwét missiyonérlirigha qarshi teshwiq we terghibat élip barsa, yene bir tereptin shexsen özi merdaniliq bilen otturigha chiqip, xelqni bu muressesiz küreshke bashlaydu. Abdushükür ependimu öz bayabnlirida bu nuqtini alahide tekitleydu.

Yazghuchi xéwir tömürning bayanlirigha qarighanda, abduqadir damollam shu mezgillerde chet el din tarqatquchilirigha qarshi turushta quruq teshiwiqatningla kupaye qilmaydighanliqi, téximu muhimi xelqni terbiyeleydighan emeliy xizmetlerning, yeni yéngiche mekteplerni köplep échish, yash ewlatlarning qelbini meripet nuri bilen yorutush, tereqqiyat we ilim-pen arqiliq xelqni qudret tapquzushning intayin zörürlikini tekitligen iken.

(Dawami bar)