Abduqadir damollamning yalqunluq xitabi we qeshqerni lerzige keltürgen zor namayish (15)

1920-Yillarning bashliridiki qeshqerning siyasiy we ijtima'iy atmosférasida teswirlesh qiyin bolghan bir xil buruxtumluq höküm sürmekte idi. Bir tereptin siyasiy séhriger yang zéngshin sherqiy türkistanning chet eller bilen tutushidighan chégra éghizlirini düm taqap, Uyghur xelqini tashqiy dunyadiki özgirishlerdin yiraq tutushqa urunsa, yene bir tereptin chet el missiyonérliri din tarqitish pa'aliyetlirini kücheytip, yerlik xelqning meniwiy dunyasida éghir kirizis peyda qilmaqta idi. Türkiye ege uniwérsitéti türk dunyasi tetqiqat inistitutining proféssori alimjan inayet ependi abduqadir damollamning qeshqerdiki yerlik serxilar arisida bu xil tehlikini eng baldur hés qilip yetken munewwerlerning biri ikenlikini tekitleydu.

Abduqadir damollam keskin bir islahatchi, jeditchi, shundaqla weten-milletning istiqbali üchün mesh'el kötürgüchi bolush süpiti bilen köz aldidiki bu jiddiy kirizisqa hergizmu süküt qilip olturmaydu. Merhum yazghuchi xéwir tömür “Abduqadir damollam heqqide qisse” namliq tarixiy-bi'ografik romanida abduqadir damollamning shu yillarda qeshqer kattilirini keskin agahlandurghanliqini, bolupmu özi daxil bolghan barliq sorunlarda chet el missiyonérlirining “Eqide oghriliqi” toghriliq yalqunluq nutuqlarni sözlep, xelqni oyghitishqa tirishqanliqini bayan qilidu.

Melumki, shiwét missiyonérliri 19-esirning axiriqi yillirida qeshqer we uning etraptiki jaylarda din tarqitish ponkiti qurup, yerlik musulmanlar arisida xiristiyanliqni terghip qilishqa bashlighan idi. 1912-Yiligha kelgende shiwét missiyonérliri qeshqerde zamaniwiy basmixana tesis qilip, xiristiyan dinigha da'ir yüzligen kitab we basma buyumlirini, “Injil” ning hékayileshtürülgen qissilirini we minglighan teshwiq waraqchilirini bésip tarqitidu. Shipaxana, dariltam we mekteplerni échip, yitim balilarni öz terbiyesige alidu. Proféssor alimjan inayet ependi ziyaritimyiz jeryanida özi körgen matériyallargha asasen shiwét missiyonérlirining qeshqerdiki din tarqitish pa'aliyetlirining bir qisim inchike halqilirini échip körsetti.

1924-Yili yaz aylirining bir axshimi abduqadir damollam qeshqer kattilirining hemmisi dégüdek daxil bolghan bir chong ziyapette nutuq sözleydu. Uning bu qétimliq yalqunluq nutuqi ziyapet sorunidiki jimi kishilerni qattiq oygha salidu. Damollam keskin teleppuz bilen ana yurtta dawam qiliwatqan bu éghir meniwiy kirizista qeshqer kattilirining bash tartip bolmaydighan mes'uliyiti barliqini, milletni qutquzush üchün aldi bilen sebiy balilar we yash ewladlarni qutquzush zörürlikini, ularni hergizmu chet el missiyonérlirigha tashlap bérishke bolmaydighanliqini, undaq bolmighanda, pütkül milletning eqide we meniwiy qimmetlirining “Oghrilinip kétilidighanliqi” toghriliq agahlandurush béridu.

Proféssor alimjan inayetning ilgiri sürüshiche, abduqadir damollam ashu qétimliq meshhur nutuqidin kéyin derhal emeliy heriketke ötken. U taliplirini uyushturup qeshqerde bir meydan namayish ötküzüshke, shu arqiliq awam xelqning buruxtumluqta qalghan rohiyitini segitmekchi bolghan. Shu wejidin abduqadir damollam mustebit yang zéngshin hakimiyitining nezeridiki “Xeterlik shexs” bolupla qalmastin, belki yene qeshqerdiki in'giliz, rus konsulxaniliri bilen shiwét missiyonérliriningmu közige qadalghan miq bolup qalghan.

Shiwétsiyede yashawatqan Uyghur ziyaliyliridin abdushükür muhemmet ependining shiwét arxipliridiki matériyallargha asasen bayan qilishiche, qeshqerdiki namayish eng deslep abduqadir damollamning taliplirini asas qilip bashlan'ghan. Namayish jeryanida qeshqerdiki awam xelqmu namayishchilar sépige qoshulup, shiwét missiyonérlirining qeshqer qum derwazidiki din tarqitish ponkitigha qarap seldek aqqan. Deslep tinch usulda bashlan'ghan bu namayish shu küni kechqurun qeshqer da'irilirining quralliq xitay chériklirini ishqa sélishi netijiside qanliq basturulghan.

Proféssor alimjan inayetmu hazirghiche melum bolghan menbelerde abduqadir damollam teshkilligen shu qétimliq namayishning tertiplik we tinch usulda élip bérilghanliqini, namayish jeryanida shiwét missiyonérliri bésip tarqatqan xiristiyan dinigha da'ir kitab we basma buyumlarning köydürülgenlikini, namayishchilarning birdek sho'ar towlap, chet el missiyonérlirining yurttin chiqip kétishini telep qilghanliqini ilgiri süridu.

(Dawami bar)