Муһәммәтәли тәвпиқ: “дамолла абдулқадир нәһәқ кәттиләр!” (18)

20-Әсирниң биринчи чарикидики қәшқәр шәһириниң қумдәрваза кочиси.

1924-Йили 8-айниң 14-күни йерим кечидә йүз бәргән қанлиқ сүйқәст пүткүл қәшқәр шәһирини матәм қайғусиға чөмдүриду. Қутлуқ һаҗи шәвқиниң сөзи билән ейтқанда, “милләтни зулмәт қараңғулуқидин йоруқлуққа башлиған бир нурлуқ юлтуз” қәшқәр асминидин сақип чүшиду. Кишиләр гаңгирайду, талиплар һаза тутиду, түмән сүйи қан болуп ақиду. Абдуқадир дамолламниң һаяти вә муҗадилә йоли һәққидә чоңқур тонушқа игә профессор алимҗан инайәт әпәнди: “абдуқадир дамолламниң вақитсиз өлүми уйғур хәлқи үчүн толдуривалғусиз бир йоқитиш болған иди,” дәйду.

Пүткүл уйғур хәлқи, болупму қәшқәр хәлқи бу зор йоқитиштин һәқиқәтәнму теңирқап қалған иди. Абдуқадир дамолламниң қанлиқ мийити миңлиған җамаәтниң көз яшлири илкидә йәрликкә қоюлғандин кейин, қәшқәр хәлқи абдуқадир дамолламға атап мәрсийә қошақлири тоқиған, уни түмән сүйиниң лиқшип-лиқшип еқиватқан шавқунлириға тәңкәш қилип оқуған иди:

Тағу-ташлар тәвринип,

Қаттиқ чақмақ чаққанму?

Түмән сүйи қан болуп,

Бүгүн тәтүр аққанму?

Қәшқәрниң һавасини,

Чаң-туманлар басқанму?

Қәшқәрниң җаһанини,

Қайғу-матәм басқанму?

Ай тутулмас дәптимиз,

Күн тутулмас дәптимиз.

Дамолламға дөйүзләр,

Қәст қилалмас дәптимиз.

Булбул идиң бу бағда,

Сайрар идиң һәр җайда.

Дүшмән сәндин айриди,

Әҗәпму яман чағда.

Етиң бәкму чирайлиқ,

Абдуқадир әмәсму?

Хәлқимизгә йол башлап,

Өмрүң өткән әмәсму?

Өлтүргүзди дүшмәнләр,

Көрәлмигән рәқипләр.

Саңа төкүп көз йеши,

Йиғлап қалдуқ дәртмәнләр!

Җайиң болсун җәннәттә,

Һөрләр болсун хизмәттә.

Унтумаймиз дамоллам,

Силини әбәдил-әбәдкә!

Абдуқадир дамолламниң вақитсиз өлүмигә әң қаттиқ ечинған, бу йоқитиш елип кәлгән ғайәт зор бошлуқни чоңқур дәриҗидә һес қилған кишиләр, шәк-шүбһисизки, абдуқадир дамолламниң мәсләкдашлири вә пикирдашлири иди. Америкадики яш уйғур билим адәмлиридин таран уйғур әпәнди, абдуқадир дамолламниң өлүмидин кейин әйни вақиттики уйғур сәрхиллириниң арқа-арқидин мәрсийә йезип, өзлириниң қайғулуқ һессиятини баян қилғанлиқини тәкитләйду.

Қутлуқ һаҗи шәвқи мәрһум абдуқадир дамолламниң әң йеқин пикирдашлиридин бири иди. У чәксиз азаб вә матәм илкидә қолиға қәләм елип, абдуқадир дамоллам һәққидә муну мисраларни язиду:

Бу заманниң кәспидур нәйрәң вә йәткүзмәк зәрәр,

Адити җәбру-җапа, йоқтур мөривәттин әсәр.

Ваһ, әҗәб чақи пәләкниң айлинар тәтүр һаман,

Әйлигәй ләқва-рәзил, дүшмән аңа әқлу һүнәр.

Дуняи паний бивапа, азғунда йоқ паклиқ, сапа,

Пикри-хиялидур җапа, мәрданиләргә йоқ сәмәр.

Әй улуғ устаз, һәқиқәт канисән һиммәткә бай,

Әлни дәп өттүң һаман, һәсрәтлинип шаму-сәһәр.

Мәқситиң ислаһ иди, һәқ сөзлидиң юртуң үчүн,

Җаһил рәқипләр тоймиди, тартип саңа тиғу-тәбәр.

Һәқ йолға салған пашпанаһ, биздин йоқалдиң аһу ваһ!

Қалди бу юрт һали хараб, йолбашчисиз-йоқ рәһбәр.

Дәһшәттә әттиң бизни тәрк, өчтүң әй зулмәт юлтузи,

Қалдуқ бу түндә тәмтирәп, қилғачқа сән бивақит сәпәр.

Болдуқ малал бақи қәдәр, йоқ сән кәби мәрданә әр,

Әһли камал йоқ болса гәр, һәқ нурини пүркәр хәтәр.

Ярәб, өзүң қил мәрһәмәт, әл қалмисун һайван сүпәт,

Бәргинки инсандәк сүрәт, әйләп ата әқлу нәзәр.

Чүн һаҗи қутлуқ матәми, айрилди алий һәмдәми,

Кәтти көрүңким алими, пинһан болуп мисли қәмәр.

1924-Йили 14-авғустта абдуқадир дамоллам қәшқәрдә сүйқәст билән өлтүрүлгәндә, яш муһәммәтәли тәвпиқ чөчәктә иди. У чағда түркийә сәпиригә атлиниш алдида туривататти. Абдуқадир дамолламниң вақитсиз өлүмини аңлиған муһәммәтәли тәвпиқ чәксиз азаб ичидә “оқуди-артти” намлиқ шеирини язиду. Таран уйғур әпәнди муһәммәтәли тәвпиқниң мәзкур шеириниң йезилиш сәвәби вә әсли нусхасиниң тепилиш җәряни һәққидә аңлармәнләргә мәлумат берип өтти.

Абдуқадир дамолламниң өлүм хәвиридин йүрики езилгән яш муһәммәтәли тәвпиқ “оқуди-артти” намлиқ мәзкур шеирида муну мисраларни язиду:

Оқуди, артди бизләрдин кафир, әй мусулманлар,

Көргәч кафирниң иҗтиһадлирин, қайнайду қанлар.

Ач көзүң, уйқудин ғәфләт ичидә ухлиған җанлар,

Яшисун йетимләр, шадлансун җүмлә инсанлар.

Яшаб өтмиш бабаларимиз ғәфләт ичиндә,

Ядкар қалған йоқ бир нуқтә һекмәт анлардин бизгә.

Зикри қилинған даһи һәқиқәт қуран ичиндә

Оқуймиз, билмәймиз, лисани әрәб мүшкүл тил бизгә.

Өйрәтмәс бизләргә һәқ каламини билгән алимлар

Сатқанлар дуняға әхлақлирини бизниң залимлар.

Ришвәт бар йәргә ач қашқир кәби дәмсиз чапарлар,

Башида дашар, қолида тәсбиһ, һарамдин таам ашарлар.

Һавада қуш йәңлиғ җәвлан қиларлар ғәйри милләтләр,

Қалдуқ биз йүзмиң гәз анлардин төвән, ойла үммәтләр.

Мувәййәсиз олдилар кафиргә барчә һекмәтләр,

Әмәлгә қарши бәрди сүбһан шану-шәвкәтләр.

Чиқмиди бизләрдин әнвәр, қәдирли йолни көрсәткәнләр,

Ким билсә пул берип, бизләргә адәт ани өлтүрткән.

Мәрһум дамолла абдулқадири наһәқ кәттиләр,

Гунаһи қайси ақ, қайси қара, һәқни өргәткән.

Кашиғәрдә йетимләр һаммам артинда күлдә ятарлар,

Тәрбийәсиз нә ишләсун, һошуқ ойнап нәшә тартарлар.

Заһидлар бунларниң һәққи үчүн динин сатарлар,

Ойла закат кимләрниң һәққи? кимләр ашарлар?

Әйиб әтмәң бизләрни, әйләдүк әшар илимгә лайиқ,

Шәрийгә қайбири бизим әшарниң кәлмәс мувафиқ.

Яшисун йигитләр, мәһвәт олсунлар барчә мунафиқ

Язуп күйгә салғучи муһәммәдәли ләқәби тәвфиқ!

(Давами бар)