Muhemmet'eli tewpiq: “Damolla abdulqadir neheq kettiler!” (18)

20-Esirning birinchi charikidiki qeshqer shehirining qumderwaza kochisi.

1924-Yili 8-ayning 14-küni yérim kéchide yüz bergen qanliq süyqest pütkül qeshqer shehirini matem qayghusigha chömdüridu. Qutluq haji shewqining sözi bilen éytqanda, “Milletni zulmet qarangghuluqidin yoruqluqqa bashlighan bir nurluq yultuz” qeshqer asminidin saqip chüshidu. Kishiler ganggiraydu, taliplar haza tutidu, tümen süyi qan bolup aqidu. Abduqadir damollamning hayati we mujadile yoli heqqide chongqur tonushqa ige proféssor alimjan inayet ependi: “Abduqadir damollamning waqitsiz ölümi Uyghur xelqi üchün tolduriwalghusiz bir yoqitish bolghan idi,” deydu.

Pütkül Uyghur xelqi, bolupmu qeshqer xelqi bu zor yoqitishtin heqiqetenmu téngirqap qalghan idi. Abduqadir damollamning qanliq miyiti minglighan jama'etning köz yashliri ilkide yerlikke qoyulghandin kéyin, qeshqer xelqi abduqadir damollamgha atap mersiye qoshaqliri toqighan, uni tümen süyining liqship-liqship éqiwatqan shawqunlirigha tengkesh qilip oqughan idi:

Taghu-tashlar tewrinip,

Qattiq chaqmaq chaqqanmu?

Tümen süyi qan bolup,

Bügün tetür aqqanmu?

Qeshqerning hawasini,

Chang-tumanlar basqanmu?

Qeshqerning jahanini,

Qayghu-matem basqanmu?

Ay tutulmas deptimiz,

Kün tutulmas deptimiz.

Damollamgha döyüzler,

Qest qilalmas deptimiz.

Bulbul iding bu baghda,

Sayrar iding her jayda.

Düshmen sendin ayridi,

Ejepmu yaman chaghda.

Éting bekmu chirayliq,

Abduqadir emesmu?

Xelqimizge yol bashlap,

Ömrüng ötken emesmu?

Öltürgüzdi düshmenler,

Körelmigen reqipler.

Sanga töküp köz yéshi,

Yighlap qalduq dertmenler!

Jaying bolsun jennette,

Hörler bolsun xizmette.

Untumaymiz damollam,

Silini ebedil-ebedke!

Abduqadir damollamning waqitsiz ölümige eng qattiq échin'ghan, bu yoqitish élip kelgen ghayet zor boshluqni chongqur derijide hés qilghan kishiler, shek-shübhisizki, abduqadir damollamning meslekdashliri we pikirdashliri idi. Amérikadiki yash Uyghur bilim ademliridin taran Uyghur ependi, abduqadir damollamning ölümidin kéyin eyni waqittiki Uyghur serxillirining arqa-arqidin mersiye yézip, özlirining qayghuluq héssiyatini bayan qilghanliqini tekitleydu.

Qutluq haji shewqi merhum abduqadir damollamning eng yéqin pikirdashliridin biri idi. U cheksiz azab we matem ilkide qoligha qelem élip, abduqadir damollam heqqide munu misralarni yazidu:

Bu zamanning kespidur neyreng we yetküzmek zerer,

Aditi jebru-japa, yoqtur möriwettin eser.

Wah, ejeb chaqi pelekning aylinar tetür haman,

Eyligey leqwa-rezil, düshmen anga eqlu hüner.

Dunya'i paniy biwapa, azghunda yoq pakliq, sapa,

Pikri-xiyalidur japa, merdanilerge yoq semer.

Ey ulugh ustaz, heqiqet kanisen himmetke bay,

Elni dep öttüng haman, hesretlinip shamu-seher.

Meqsiting islah idi, heq sözliding yurtung üchün,

Jahil reqipler toymidi, tartip sanga tighu-teber.

Heq yolgha salghan pashpanah, bizdin yoqalding ahu wah!

Qaldi bu yurt hali xarab, yolbashchisiz-yoq rehber.

Dehshette etting bizni terk, öchtüng ey zulmet yultuzi,

Qalduq bu tünde temtirep, qilghachqa sen biwaqit seper.

Bolduq malal baqi qeder, yoq sen kebi merdane er,

Ehli kamal yoq bolsa ger, heq nurini pürker xeter.

Yareb, özüng qil merhemet, el qalmisun haywan süpet,

Berginki insandek süret, eylep ata eqlu nezer.

Chün haji qutluq matemi, ayrildi aliy hemdemi,

Ketti körüngkim alimi, pinhan bolup misli qemer.

1924-Yili 14-awghustta abduqadir damollam qeshqerde süyqest bilen öltürülgende, yash muhemmet'eli tewpiq chöchekte idi. U chaghda türkiye sepirige atlinish aldida turiwatatti. Abduqadir damollamning waqitsiz ölümini anglighan muhemmet'eli tewpiq cheksiz azab ichide “Oqudi-artti” namliq shé'irini yazidu. Taran Uyghur ependi muhemmet'eli tewpiqning mezkur shé'irining yézilish sewebi we esli nusxasining tépilish jeryani heqqide anglarmenlerge melumat bérip ötti.

Abduqadir damollamning ölüm xewiridin yüriki ézilgen yash muhemmet'eli tewpiq “Oqudi-artti” namliq mezkur shé'irida munu misralarni yazidu:

Oqudi, artdi bizlerdin kafir, ey musulmanlar,

Körgech kafirning ijtihadlirin, qaynaydu qanlar.

Ach közüng, uyqudin gheflet ichide uxlighan janlar,

Yashisun yétimler, shadlansun jümle insanlar.

Yashab ötmish babalarimiz gheflet ichinde,

Yadkar qalghan yoq bir nuqte hékmet anlardin bizge.

Zikri qilin'ghan dahi heqiqet qur'an ichinde

Oquymiz, bilmeymiz, lisani ereb müshkül til bizge.

Öyretmes bizlerge heq kalamini bilgen alimlar

Satqanlar dunyagha exlaqlirini bizning zalimlar.

Rishwet bar yerge ach qashqir kebi demsiz chaparlar,

Bashida dashar, qolida tesbih, haramdin ta'am asharlar.

Hawada qush yengligh jewlan qilarlar gheyri milletler,

Qalduq biz yüzming gez anlardin töwen, oyla ümmetler.

Muweyyesiz oldilar kafirge barche hékmetler,

Emelge qarshi berdi sübhan shanu-shewketler.

Chiqmidi bizlerdin enwer, qedirli yolni körsetkenler,

Kim bilse pul bérip, bizlerge adet ani öltürtken.

Merhum damolla abdulqadiri naheq kettiler,

Gunahi qaysi aq, qaysi qara, heqni örgetken.

Kashigherde yétimler hammam artinda külde yatarlar,

Terbiyesiz ne ishlesun, hoshuq oynap neshe tartarlar.

Zahidlar bunlarning heqqi üchün dinin satarlar,

Oyla zakat kimlerning heqqi? kimler asharlar?

Eyib etmeng bizlerni, eyledük esh'ar ilimge layiq,

Sher'iyge qaybiri bizim esh'arning kelmes muwafiq.

Yashisun yigitler, mehwet olsunlar barche munafiq

Yazup küyge salghuchi muhemmed'eli leqebi tewfiq!

(Dawami bar)