Абдуқадир дамолламниң узаққа созулған вә ахири чиқмиған делоси (19)

Мухбиримиз қутлан
2021.10.19
Абдуқадир дамолламниң узаққа созулған вә ахири чиқмиған делоси (19) 1920-Йиллардики қәшқәр кочилиридин бир көрүнүш.
public domain

1924-Йили 8-айниң 14-күни йерим кечидә абдуқадир дамоллам сирлиқ сүйиқәст билән өлтүрүлгәндин кейин, қәшқәр вәзийити бирдинла җиддийлишип кетиду. Бу хәвәр чақмақ тезликидә әтрапқа тарқилиду, һәтта чегра һалқип қошна оттура асия тупрақлириға, шундақла һималая теғиниң у тәрипидики һиндистанғичә пур кетиду. Давалғуп турған вәзийәтни тинҗитиш үчүн қәшқәр дойити абдуқадир дамолламниң йеқин сәпдашлири, ишәнчилик талиплири вә қәшқәрдики қәлби ойғақ сәрхилларни түркүмләп қолға алиду. Уларниң бир қисми йошурунчә ташкәнт, әнҗан, қарақол қатарлиқ оттура асия шәһәрлиригә; бир қисми ғулҗа, чөчәк қатарлиқ тәңритеғиниң шималидики шәһәрләргә; йәнә бир қисми шаңхәй, тйәнҗин қатарлиқ хитайниң ичкий җайлириға қечип берип җан сақлайду. Түркийә әгә университети түрк дуняси тәтқиқат иниститутиниң профессори алимҗан инайәт әпәндиниң тәкитлишичә, абдуқадир дамолламниң һиндистанда оқувтқан оғли абдуләзиз мәхсум бу хәвәрни аңлиғандин кейин дәрһал вәтәнгә қайтип кәлгән вә дадисиниң қатиллирини җазалап беришни тәләп қилип тәрәп-тәрәпкә әрз сунған.

Америкадики яш уйғур билим адәмлиридин таран уйғур әпәндиму өзи көргән тарихий мәнбәләр асасида абдуқадир дамоллам өлтүрүлгәндин кейинки қәшқәр вәзийити һәмдә абдуқадир дамолламниң оғли абдуләзиз мәхсумниң дадиси үчүн елип барған әрз-шикайәтлири һәққидә мәлумат бәрди.

Абдуләзиз мәхсумниң қәшқәрдә шунчә узун давамлаштурған дәва-дәстурлири һечқанчә үнүм бәрмәйду. Пәрдә арқисидики күчләрниң пиланлиши билән абдуқадир дамолламни пичақлап өлтүргән қатил әмәт мәзин қәшқәр дотийи тәрипидин қәпәсгә селинип үрүмчигә әвәтип берилиду. Абдуләзиз мәхсум арқисидин тап бесип үрүмчигә бариду вә яң зеңшинға биваситә әрз сунуп дадисиниң ашкара вә пәрдә арқисидики қатиллирини җазалап беришни тәләп қилиду. Профессор алимҗан инайәтниң тәкитлишичә, абдуқадир дамолламға қилинған бу сүйиқәстниң бешида сиясий сеһригәр яң зеңшин турғачқа, абдуләзиз мәхсумниң шунчә узун мәзгил давамлаштурған әрз-шикайитиниң бирәр әмәлий үнүмгә еришиши мумкин әмәс иди.

Таран уйғурниң илгири сүрүшичә, милитарист яң зеңшин бу делони вақтинчә бесип туруш үчүн әмәт мәзинни һәпсигә алған болсиму, әмма пәрдә арқисидики йошурун сүйиқәстчиләрни әсла ашкара қилмайду. Абдуләзиз мәхсумниң дәва-дәстури йилларчә созулуп, бу делониң ахири чиқмайду. Техиму әпсуслинарлиқи шуки, йиллар өтүп бу делониң шавқунлири пәскуйға чүшкәндә башқилар тәрипидин ялланған қатил әмәт мәзин һәпсидин қоюп берилиду вә үрүмчи кочилирида лағайлап йүриду.

Шундақ қилип, 20-әсирниң башлирида абдуқадир дамоллам башчилиқида қәшқәрдә мәйданға кәлгән бир мәзгиллик йеңи маарипчилиқ һәрикити, иҗтимаий ислаһат вә миллий ойғиниш долқуни абдуқадир дамолламниң үлүмидин кейин пәскуйға йүзлиниду. Таран уйғурниң әскәртишичә, абдуқадир дамолламға қилинған бу сирлиқ сүйиқәст шәрқий түркистанниң җәнубий вилайәтлиридики миллий ойғиниш һәрикитигә күчлүк зәрбә болиду. Шуниңдин кейинки бирқанчә йиллар давамида қәшқәрни мәркәз қилған уйғур җәмийитидә бир мәзгиллик бурухтумлуқ, чүшкүнлүк вә мәнивий бошлуқ һөкүм сүриду.

Дәрвәқә, абдуқадир дамолламниң вақитсиз өлүмидин кейинки 5-6 йиллиқ сиясий бурухтумлуқ вә мәнивий бошлуқ шәрқий түркистанда техиму зор бир мәйдан миллий инқилабниң партлишиға земин һазирлимақта иди. Профессор алимҗан инайәт әпәнди абдуқадир дамолламдин ибарәт бу бүйүк мәшәл көтүргүчиниң һаяти билән төлигән бәдәллириниң 1930-йилларниң башлиридики қомул инқилабиниң партлишиға мәнивий асас яратқанлиқи вә 1933-йили қәшқәрдә шәрқий түркистан ислам җумһурийитиниң қурулуши билән нәтиҗиләнгәнликини тәкитләйду.

(Давами бар)

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.