Abduqadir damollamning uzaqqa sozulghan we axiri chiqmighan délosi (19)

Muxbirimiz qutlan
2021.10.19
Abduqadir damollamning uzaqqa sozulghan we axiri chiqmighan délosi (19) 1920-Yillardiki qeshqer kochiliridin bir körünüsh.
public domain

1924-Yili 8-ayning 14-küni yérim kéchide abduqadir damollam sirliq süyiqest bilen öltürülgendin kéyin, qeshqer weziyiti birdinla jiddiyliship kétidu. Bu xewer chaqmaq tézlikide etrapqa tarqilidu, hetta chégra halqip qoshna ottura asiya tupraqlirigha, shundaqla himalaya téghining u teripidiki hindistan'ghiche pur kétidu. Dawalghup turghan weziyetni tinjitish üchün qeshqer doyiti abduqadir damollamning yéqin sepdashliri, ishenchilik talipliri we qeshqerdiki qelbi oyghaq serxillarni türkümlep qolgha alidu. Ularning bir qismi yoshurunche tashkent, enjan, qaraqol qatarliq ottura asiya sheherlirige؛ bir qismi ghulja, chöchek qatarliq tengritéghining shimalidiki sheherlerge؛ yene bir qismi shangxey, tyenjin qatarliq xitayning ichkiy jaylirigha qéchip bérip jan saqlaydu. Türkiye ege uniwérsitéti türk dunyasi tetqiqat inistitutining proféssori alimjan inayet ependining tekitlishiche, abduqadir damollamning hindistanda oquwtqan oghli abdul'eziz mexsum bu xewerni anglighandin kéyin derhal weten'ge qaytip kelgen we dadisining qatillirini jazalap bérishni telep qilip terep-terepke erz sun'ghan.

Amérikadiki yash Uyghur bilim ademliridin taran Uyghur ependimu özi körgen tarixiy menbeler asasida abduqadir damollam öltürülgendin kéyinki qeshqer weziyiti hemde abduqadir damollamning oghli abdul'eziz mexsumning dadisi üchün élip barghan erz-shikayetliri heqqide melumat berdi.

Abdul'eziz mexsumning qeshqerde shunche uzun dawamlashturghan dewa-desturliri héchqanche ünüm bermeydu. Perde arqisidiki küchlerning pilanlishi bilen abduqadir damollamni pichaqlap öltürgen qatil emet mezin qeshqer dotiyi teripidin qepesge sélinip ürümchige ewetip bérilidu. Abdul'eziz mexsum arqisidin tap bésip ürümchige baridu we yang zéngshin'gha biwasite erz sunup dadisining ashkara we perde arqisidiki qatillirini jazalap bérishni telep qilidu. Proféssor alimjan inayetning tekitlishiche, abduqadir damollamgha qilin'ghan bu süyiqestning béshida siyasiy séhriger yang zéngshin turghachqa, abdul'eziz mexsumning shunche uzun mezgil dawamlashturghan erz-shikayitining birer emeliy ünümge érishishi mumkin emes idi.

Taran Uyghurning ilgiri sürüshiche, militarist yang zéngshin bu déloni waqtinche bésip turush üchün emet mezinni hepsige alghan bolsimu, emma perde arqisidiki yoshurun süyiqestchilerni esla ashkara qilmaydu. Abdul'eziz mexsumning dewa-desturi yillarche sozulup, bu déloning axiri chiqmaydu. Téximu epsuslinarliqi shuki, yillar ötüp bu déloning shawqunliri peskuygha chüshkende bashqilar teripidin yallan'ghan qatil emet mezin hepsidin qoyup bérilidu we ürümchi kochilirida laghaylap yüridu.

Shundaq qilip, 20-esirning bashlirida abduqadir damollam bashchiliqida qeshqerde meydan'gha kelgen bir mezgillik yéngi ma'aripchiliq herikiti, ijtima'iy islahat we milliy oyghinish dolquni abduqadir damollamning ülümidin kéyin peskuygha yüzlinidu. Taran Uyghurning eskertishiche, abduqadir damollamgha qilin'ghan bu sirliq süyiqest sherqiy türkistanning jenubiy wilayetliridiki milliy oyghinish herikitige küchlük zerbe bolidu. Shuningdin kéyinki birqanche yillar dawamida qeshqerni merkez qilghan Uyghur jem'iyitide bir mezgillik buruxtumluq, chüshkünlük we meniwiy boshluq höküm süridu.

Derweqe, abduqadir damollamning waqitsiz ölümidin kéyinki 5-6 yilliq siyasiy buruxtumluq we meniwiy boshluq sherqiy türkistanda téximu zor bir meydan milliy inqilabning partlishigha zémin hazirlimaqta idi. Proféssor alimjan inayet ependi abduqadir damollamdin ibaret bu büyük mesh'el kötürgüchining hayati bilen töligen bedellirining 1930-yillarning bashliridiki qomul inqilabining partlishigha meniwiy asas yaratqanliqi we 1933-yili qeshqerde sherqiy türkistan islam jumhuriyitining qurulushi bilen netijilen'genlikini tekitleydu.

(Dawami bar)

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.